[ กลับไปสารบัญ ]

ภาคที่ ๒

3.  อธิบดีกรมโฆษณาการ (พ.ศ.๒๔๘๘)

       ในปี พ.ศ.๒๔๘๘ หลังจากสงครามโลกครั้งที่ ๒ สิ้นสุดลงได้ไม่นานนัก เช้าวันหนึ่งขณะที่หลวงสุขุมฯ ปฏิบัติงานประจำวัน ณ ที่ทำงาน ก็ได้รับโทรศัพท์จากท่านนายกรัฐมนตรีในสมัยนั้น เชิญให้ไปพบ ณ ทำเนียบรัฐบาลเพื่อจะปรึกษาข้อราชการบางประการ ซึ่งวันนั้นเป็นวันประชุมคณะรัฐมนตรี เมื่อได้ไปพบท่านนายกรัฐมนตรีแล้ว ก็ได้รับคำสั่งให้เข้าร่วมการประชุมคณะรัฐมนตรีด้วย
       ท่านนายกรัฐมนตรี ได้แถลงต่อที่ประชุมคณะรัฐมนตรีมีใจความว่า ขณะนี้ปรากฏว่า ได้มีเหตุการณ์ที่ร้ายแรงเกิดขึ้นหลายประการ ซึ่งเป็นการกระทบกระเทือนอธิปไตยของประเทศไทยเราเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งเหตุการณ์ทางชายแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง ซึ่งเราจะต้องทำการป้องกันอธิปไตยของเราไว้อย่างเต็มที่ แม้ว่าขณะนั้นประเทศของเราจะมีเหตุยุ่งยากทางการเมืองภายหลังสงครามอยู่แล้วหลายเรื่องก็ตาม ความจำเป็นในการป้องกันอธิปไตยดังกล่าวนี้ เราจะต้องดำเนินการอย่างใดอย่างหนึ่งโดยเร็วที่สุด ซึ่งวิธีการขั้นแรกที่สำคัญและจำเป็นจะต้องดำเนินการโดยรีบด่วนก็คือ การโฆษณา ทั้งทางวิทยุกระจายเสียงและทางหน้าหนังสือพิมพ์ เพื่อที่จะให้ประเทศต่างๆ ได้รู้เห็นเหตุการณ์และเข้าใจเหตุการณ์นั้นๆ โดยชัดแจ้ง และเพื่อที่ประชาชนภายในประเทศจะได้ทราบถึงข่าวนั้นๆ ว่ารัฐบาลได้จัดการแก้ไขดำเนินการอย่างใดบ้าง โดยเฉพาะอย่างยิ่งวันนี้ (วันที่ประชุมนั้น) ได้รับข่าวจากจังหวัดชายแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงว่า ได้มีการยกพล (ทหาร ๒๐๐ คน) ข้ามแม่น้ำโขงเข้ามายังเขตแดนเรา แล้วทำการทารุณกรรม รังแกชาวบ้านในแถบนั้น โดยยึดทรัพย์สมบัติของราษฎรเป็นที่เดือดร้อนมาก นอกจากเหตุการณ์นี้แล้ว ก่อนหน้านี้ก็ได้มีเหตุการณ์ที่ไม่สู้จะดี เช่น ยิงปืนเข้ามาทำลายขวัญราษฎรบ้าง เข้ามาปล้นทรัพย์บ้าง เป็นเนืองนิตย์ แต่โดยที่เราเป็นฝ่ายที่จะต้องขบคิดปัญหาหลังสงครามหลายประการ และจำต้องขอความเห็นใจจากฝ่ายสัมพันธมิตร จึงไม่ได้ดำเนินการแก้ไขแต่อย่างใด บัดนี้เราไม่อาจจะเพิกเฉยอยู่ได้ต่อไป เพราะการละเมิดอธิปไตยของเราชักจะมีมากขึ้นเป็นลำดับ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องป้องกันและแก้ไขดังกล่าวแล้ว และได้พิจารณาเห็นว่า บุคคลที่เหมาะสมในการดำเนินงานขั้นแรก ก็คือ หลวงสุขุมนัยประดิษฐ เลขาธิการ ก.พ. ซึ่งนายกรัฐมนตรี ได้เห็นความสามารถในการปฏิบัติงานอย่างนี้มาก่อนแล้ว เมื่อครั้งได้มอบหมายงานให้ไปปฏิบัติอยู่ในสหรัฐอเมริกา (การปฏิบัติงานเสรีไทย) ก่อนหน้านี้ จึงอยากจะให้หลวงสุขุมฯ ไปรักษาการในตำแหน่งอธิบดีกรมโฆษณาการอีกตำแหน่งหนึ่ง ตั้งแต่บัดนี้เป็นต้นไป ที่ประชุมคณะรัฐมนตรีลงมติเห็นชอบด้วย และคณะรัฐมนตรีได้ลงมติให้รีบดำเนินการแก้ไขสถานะการณ์เกี่ยวกับการถูกละเมิดอธิปไตยและถูกรังแกนี้โดยด่วน โดยได้ตั้งกรรมการขึ้นคณะหนึ่ง เพื่อดำเนินการหางทางออกเกี่ยวกับเรื่องนี้ ว่าควรจะดำเนินการประการใดบ้าง คณะกรรมการนี้ประกอบด้วย
       ๑. รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ เป็นประธาน
       ๒. ที่ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศ เป็นกรรมการ
       ๓. ที่ปรึกษากระทรวงการคลัง เป็นกรรมการ
       ๔. อธิบดีกรมโฆษณาการ เป็นกรรมการ
       โดยให้คณะกรรมการชุดนี้เริ่มดำเนินการในทันที ซึ่งคณะกรรมการดังกล่าวก็ได้ประชุมปรึกษากันในตอนเช้าวันนั้นเอง ผลการพิจารณาคณะกรรมการได้ลงมติหลายประการ เช่น
       ๑. ให้ส่งโทรเลขแจ้งเรื่องราวต่างๆ ที่ควรไปยังประเทศมหาอำนาจให้ทราบ เพื่อขอความเป็นธรรมในเรื่องนี้ ซึ่งเราถือว่าเป็นการละเมิดอธิปไตย
       ๒. เปิดการเจรจาโดยสันติวิธี
       ฯลฯ
       คณะกรรมการได้รีบดำเนินการตามข้อตกลงนั้นทันที ซึ่งผลจากการปฏิบัติงานของคณะกรรมการที่ดำเนินไปแล้วนั้นเป็นผลดี คือ ปรากฏว่าเหตุการณ์ต่างๆ ค่อยคลี่คลายขึ้นและเป็นปกติในเวลาต่อมาไม่ช้านัก
       ความยากลำบากในการปฏิบัติงานเกี่ยวกับการโฆษณานั้น หลวงสุขุมฯ ในฐานะผู้รักษาการในตำแหน่งอธิบดีกรมโฆษณาการ จึงมีอยู่มากมายเพราะขณะนั้น เป็นยุคที่กำลังตื่นตัวในเรื่องเสรีภาพกันอยู่ทั่วๆไป ต่างก็ยึดถือหลักปฏิญญาณว่าด้วยสิทธิมนุษยชนเป็นสำคัญ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเสรีภาพในการโฆษณาการพิมพ์
       เมื่อหลวงสุขุมฯ ได้รับหน้าที่ตำแหน่งอธิบดีกรมโฆษณาการแล้วก็เริ่มปฏิบัติงานทันที ขณะนั้นเรามีหน่วยสถานีวิทยุสื่อสารอยู่ตามจังหวัดชายแดนทุกแห่ง และสถานีวิทยุเหล่านั้นต่างก็ได้รายงานเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในเขตของตนเข้ามายังกรมโฆษณาการไม่ขาดระยะซึ่งข่าวต่างๆ นั้นทำความอึดอัดใจแก่หลวงสุขุมฯ เป็นอย่างยิ่ง เพราะการโฆษณาข่าวต่างๆ ออกไปนั้นเสมือนมีดสองคม คือถ้าปล่อยข่าวออกไปให้ประชาชนทราบมากนัก ก็จะเข้าใจว่ารัฐบาลไม่ได้ทำอะไรตอบโต้ ปล่อยให้เขารังแก่เพื่อนร่วมชาติ และละเมิดอธิปไตยเมื่อเขามีความรู้สึกนึกคิดอะไรมากๆ เข้าก็อาจจะทำการอย่างใดอย่างหนึ่งเสียเอง ซึ่งจะไม่เป็นผลดีแก่ประเทศเลย แต่ถ้าไม่โฆษณาข่าวนั้นๆ เสียบ้าง ประชาชนซึ่งอยู่จังหวัดอื่นไม่ได้รับความเดือดร้อนก็จะไม่รู้เรื่องอะไรเสียเลย แต่ผู้ที่ถูกรังแกคือ ผู้ซึ่งอยู่ในจังหวัดชายแดนที่ถูกรังแกนั้นก็จะเข้าใจรัฐบาลผิด หาว่าไม่เอาเรื่องเอาราวอะไรปล่อยให้เขาละเมิดอธิปไตย ฝ่ายนั้นก็จะกำเริบใจ ทำการข่มเหงราษฎรไทยหนักยิ่งขึ้น และไม่ตรงตามเรื่องที่เราขอร้องความเป็นธรรมไปยังประเทศมหาอำนาจ ฯลฯ ฉะนั้นข่าวร้ายต่างๆ ที่ได้รับมาก็ต้องพิจารณาว่าข่าวใดควรจะออกโฆษณาและข่าวใดไม่ควรจะออกโฆษณาตามความจำเป็น ซึ่งเป็นการลำบากในการพิจารณาไม่น้อย
       หลวงสุขุมฯ ในฐานะอธิบดีกรมโฆษณาการต้องเข้าร่วมการประชุมคณะรัฐมนตรีทุกครั้ง เพื่อจะได้ทราบนโยบายของรัฐบาล และเพื่อพิจารณาในการแถลงข่าวให้ประชาชนและหนังสือพิมพ์ทราบ เพราะขณะนั้นบังเอิญเป็นสมัยที่มีเสรีภาพอย่างเต็มที่ คณะรัฐมนตรีต้องมีการประชุมบ่อยครั้ง เพื่อพิจารณาวางนโยบายการบริหารงานของประเทศด้วยความตรากตรำยิ่ง ในสัปดาห์หนึ่งๆ ก็ต้องประชุมในเวลากลางคืนบ้าง ในบางครั้ง มีเรื่องรีบด่วนก็ประชุมพิจารณากันจนถึงดึกดื่น ตี ๑ ตี ๒ กว่าจะเสร็จการประชุมในเวลากลางวันบางวันก็ประชุมไปจนบ่าย ถึงเย็นบ่ายๆ ขณะนั้นประเทศเรากำลังมีเรื่องรัฐบาลต้องขบคิดอยู่หลายเรื่องด้วยกัน เช่น เรื่องเกี่ยวกับส่วนได้เสียของประเทศ เรื่องเกี่ยวกับเศรษฐกิจการทะนุบำรุงประเทศแล้วยังต้องระวังเรื่องเกี่ยวกับเสรีภาพของประชาชน เรื่องที่สำคัญยิ่งก็คือ ขณะนั้นการปกครองของประเทศเรามีพรรค การเมือง ซึ่งรัฐบาลจะต้องเตรียมโต้ตอบกับฝ่ายค้าน ในเมื่อมีการประชุมสภาผู้แทนราษฎรด้วย การเผยแพร่ข่าวหรือโฆษณาข่าวต่างๆนั้น คณะรัฐมนตรีมอบหมายให้อธิบดีกรมโฆษณาการเป็นผู้รับผิดชอบ ฉะนั้นหลังจากการประชุมคณะรัฐมนตรีแล้ว หลวงสุขุมฯจึงอยู่ในฐานะที่ลำบากในอันที่จะให้ข่าวแก่หนังสือ และผู้สื่อข่าวต่างประเทศ ซึ่งจะต้องใช้ความ รอบคอบสุขุมในการพิจารณาว่า ข่าวใดควรออกเผยแพร่ และจะต้องให้ข่าวนั้นกระจ่างแจ้งชัดเจน บางครั้งหนังสือพิมพ์มักจะลงข่าวไม่ค่อยจะตรงกับความเป็นจริง ก็ต้องคอยระมัดระวังและคอยตรวจข่าวอยู่เสมอ นอกจากนี้แล้ว ผู้สื่อข่าวต่างประเทศที่ประจำอยู่ในประเทศไทยก็มักจะส่งข่าวต่างๆ ไปทั่วโลก ซึ่งบางครั้งก็เป็นข่าวที่ไม่สู้จะดีนัก หลวงสุขุมฯ ในฐานะอธิบดีกรมโฆษณาการจึงต้องคอยดูแลเอาใจใส่อยู่ตลอดเวลา เมื่อมีเวลาว่างก็พยายามหาโอกาสทำความรู้จักกับผู้สื่อข่าวต่างประเทศทุกคน โดยเชิญมาร่วมสังสรรและผูกไมตรีร่วมรับประทานอาหารและแลกเปลี่ยนความคิดเห็นซึ่งกันและกัน ทั้งนี้ก็เพื่อจะให้เกิดความสนิทสนมเป็นกันเองและมีความเข้าใจกันดีขึ้น เพื่อจะได้ขอความร่วมมือจากเขาในการที่จะส่งข่าวที่เขาไม่ทราบความสำคัญ ก็จะได้ขอให้เขาระงับไว้ เพื่อเป็นการป้องกันความเสียหายอันอาจจะมีขึ้นกับประเทศชาติ ข่าวต่างๆที่หลวงสุขุมฯ เผยแพร่ไปนั้น ท่านนายกรัฐมนตรีก็คอยตรวจอยู่เสมอทางหน้าหนังสือพิมพ์ บางครั้งหลวงสุขุมฯ ก็ได้รับคำชมเชย บางครั้งก็ถูกเรียกไปต่อว่า ซึ่งหลวงสุขุมฯ จะต้องอธิบายเหตุผลให้ท่านนายกรัฐมนตรีทราบเสมอ การปฏิบัติงานเกี่ยวกับการให้ข่าวในสมัยนั้นจึงยากลำบากดังกล่าว
       นอกจากงานรับผิดชอบเกี่ยวกับการให้ข่าวแถลงข่าวแล้ว งานในหน้าที่ของกรมโฆษณาการนั้น หลวงสุขุมฯ ก็ได้พิจารณาปรับปรุงหลายสิ่งหลายอย่าง เพื่อให้เหมาะสมทันสมัยและมีประสิทธิภาพยิ่งขึ้น เช่น
       ๑. ได้ปรับปรุงกิจการวิทยุกระจายเสียง ทั้งนี้เพราะเห็นว่าชื่อเสียงของการโฆษณาการจะดีหรือเลว ก็ขึ้นอยู่กับการกระจายเสียง จึงได้หาวิธีการปรับปรุงเกี่ยวกับวิธีการและความหมายบางอย่างให้เหมาะสมตามแบบสากลนิยม
       ๒. ให้ออกข่าวสารแก่บรรดาหนังสือพิมพ์ประจำวัน เพราะการเสนอข่าวหน้าหนังสือพิมพ์ก็เป็นทางหนึ่งในการโฆษณาที่ให้ผลดี และมีความสำคัญมาก ทั้งหนังสือพิมพ์จะได้ข่าวที่ถูกต้องตรงกับความเป็นจริง ขณะนั้นสำนักงานบริการข่าวแก่หนังสือพิมพ์ยังไม่มี จะมีก็เป็นสำนักข่าวของต่างประเทศ หรือของสถานทูตต่างประเทศที่ประจำอยู่ในประเทศไทยเท่านั้น หลวงสุขุมฯ จึงเห็นว่า กรมโฆษณาการสมควรที่จะสำนักแถลงข่าวให้ข่าวแก่หนังสือพิมพ์จึงได้ดำเนินการให้มีเจ้าหน้าที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับเรื่องนี้ขึ้น
       ๓. โดยที่ขณะนั้น ประชาชนไม่ค่อยจะได้ทราบเรื่องเกี่ยวกับการปฏิบัติงานของรัฐบาล โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ตามชนบทที่อยู่ห่างไกลออกไป เช่นอำเภอและตำบล ไม่มีวิทยุรับฟังข่าว หนังสือพิมพ์ก็ไม่มีจะอ่าน เพราะชนบทเหล่านั้นยังไม่มีทางคมนาคมที่สะดวก และสมัยนั้นยังไม่มีวิทยุทรานซิสเตอร์อย่างที่ใช้กันในปัจจุบันนี้ ในบางอำเภอ บางตำบล ส่วนมากไม่มีโรงจ่ายกระแสไฟฟ้าเลย ความขาดแคลนดังกล่าวนี้ หลวงสุขุมฯ จึงได้พิจารณาเห็นว่า ควรจะได้ออกหนังสือเพื่อเสนอข่าวสารที่เป็นของราชการเพื่อเสนอให้เขาได้ทราบถึงกิจการที่รัฐบาลได้ดำเนินการไปแล้วหรือที่เป็นนโยบายของรัฐบาล แต่การที่จะให้มีหนังสือซึ่งแจกจำนวนมากๆ นั้นไม่มีงบประมาณเพียงพอ จึงเห็นว่าควรจะเลือกแจกให้เฉพาะบุคคลที่จะเป็นประโยชน์แก่หนังสือนั้น คือช่วยให้หนังสือนั้นถึงประชาชนมากที่สุด ดังนั้นจึงได้พิจารณาออกหนังสือพิมพ์ฉบับกำนันขึ้น โดยออกเดือนละ ๒ ฉบับ สาระสำคัญของหนังสือพิมพ์ฉบับนี้ นอกจากจะเสนอข่าวความเคลื่อนไหวของการดำเนินงานของรัฐบาลแล้ว ก็มีบทความสั้นๆ เรื่องสั้น เขียนด้วยสำนวนธรรมดาเพื่อให้คนทุกชั้นที่อ่านออกเขียนได้ อ่านเข้าใจง่าย ข้อเขียนเหล่านี้ ล้วนแล้วแต่ได้แทรกความรู้เกี่ยวกับการเกษตร การอุตสาหกรรม ศีลธรรม วัฒนธรรม ฯลฯ ลงไปในเนื้อหา ซึ่งให้ทั้งความเพลิดเพลินและความรู้ นอกจากนี้ก็มีการ์ตูน มีรูปภาพเหตุการณ์ต่างๆ สำหรับรูปการ์ตูนนั้นนอกจากจะมีขำขันแล้ว ก็ได้สอดแทรกสิ่งที่เกี่ยวกับวัฒนธรรม และศีลธรรมจรรยาลงไปด้วย ปรากฏว่า หนังสือเล่มนี้เมื่อได้ออกแจกจ่ายไปแล้ว ประชาชนนิยมกันมาก นับว่าเป็นเอกสารทางราชการฉบับแรกที่ได้แสดงหนังสือมาชมเชยการทำหนังสือนี้ จะขอให้เพิ่มการพิมพ์และจำนวนให้ มากขึ้นไปอีก ซึ่งเมื่อทางรัฐบาลได้ทราบถึงผลงานนี้แล้วก็พอใจ ใคร่จะขยายให้กว้างออกไปถึงครูประชาบาลด้วย แต่เนื่องด้วยขณะนั้นกรมโฆษณาการมีงบประมาณสำหรับการดำเนินงานนี้จำกัดจึงไม่อาจจะขยายให้กว้างขวางต่อไปอีกได้
        ๔. จัดตั้งห้องสมุดสำหรับประชาชนขึ้นในกรมโฆษณาการ โดยจัดให้มีห้องอ่านหนังสือ เช่น หนังสือพิมพ์รายวัน รายสัปดาห์ รายเดือน ทั้งภายในและของต่างประเทศ นอกจากนี้ก็มีหนังสืออื่นๆ อีกเท่าที่จะสามารถรวบรวมหามาได้ ซึ่งปรากฏว่าประชาชนนิยมมาใช้ห้องสมุดของ กรมฯ ทุกวัน วันละมากๆ
       ๕. การแบ่งแยกข่าวโดยได้แยกออกเป็นประเภทๆ เช่นข่าวภายในประเทศและข่าวนอกประเทศเป็นต้น ซึ่งข่าวนั้นจะต้องรวดเร็วและทันต่อเห็นการณ์และแน่นอน
       ๖. นโยบายที่สำคัญอันหนึ่งที่หลวงสุขุมฯ ได้ริเริ่มให้มีขึ้นในขณะที่ดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมโฆษณาการอยู่นั้น ก็คือ การโฆษณาประเทศไทยให้เป็นที่รู้จักแพร่หลาย ซึ่งการดำเนินงานนี้หลวงสุขุมฯ ได้เริ่มลงมือทำไปบ้างแล้ว แต่ยังไม่ทันที่จะได้บรรลุผลสำเร็จ ก็ได้พ้นจากหน้าที่อธิบดีกรมโฆษณาการเสียก่อน งานนั้นก็คือ การเผยแพร่ประเทศไทยให้ทั่วโลกรู้จักแพร่หลายมากยิ่งขึ้นในขั้นต้นจะได้ทำ Film Strip ส่งไปให้สหรัฐอเมริกาเพื่อใช้สอนในวิชาภูมิศาสตร์ในโรงเรียนประชาบาลตลอดทั่วทั้งสหรัฐอเมริกา รูปของ Film Strip เหล่านั้นเป็นฟิล์มเกี่ยวกับประเทศไทย เช่น รูปภูมิประเทศ พระราชวัง วัดวาอารามต่างๆ การแต่งกายและความเป็นอยู่ของพลเมือง รูปสัตว์ต่างๆ ของเมืองไทย เช่นช้าง เสือ ฯลฯ เป็นต้น นอกจากนั้นก็เป็นรูปอื่นๆ เกี่ยวกับประเทศไทยจำนวน ๔๐ รูป และได้ทำการตกลงกับเจ้าหน้าที่การศึกษาของสหรัฐอเมริกาไว้แล้วว่า ถ้าเราส่งรูปฟิล์มสีเหล่านี้ไปให้พร้อมกับคำอธิบาย ๑ ชุด เขาก็ทำเป็นเรือนหมื่น แล้วส่งไปให้โรงเรียนประชาบาลทั่วสหรัฐฯ ซึ่งต่อไปเด็กอเมริกันก็จะรู้จักประเทศไทยดีขึ้นกว่าที่เป็นมาแล้วอีกมาก
       ๗. การจัดตั้งสำนักงานท่องเที่ยวขึ้นในกรมโฆษณาการ โดยที่ได้พิจารณาเห็นว่าการส่งเสริมการท่องเที่ยวเป็นส่วนหนึ่งที่ชวยในการโฆษณาการเผยแพร่ประเทศ และวัฒนธรรมของชาติ และเป็นรายได้ของประเทศดีที่สุด ให้มีเจ้าหน้าที่นำเที่ยวที่มีความรู้ถูกต้องในเมื่อมีนักท่องเที่ยวเข้ามาเที่ยวในประเทศไทยเป็นการเริ่มต้นส่งเสริมการท่องเที่ยวซึ่งบัดนี้ได้มีความเจริญขึ้นเป็นอันมาก
       ๘. ได้พิจารณาเห็นความสำคัญของกรมโฆษณาการเป็นอย่างยิ่งที่จะติดต่อกับต่างประเทศและในเมื่อมีผู้แทนหนังสือพิมพ์ หรือผู้สื่อข่าวต่างประเทศเข้ามาก็ต้องรับรองและให้ความสะดวกทุกประการ แต่อาคารที่เป็นกรมโฆษณาการขณะนั้นเก่าโบราณมาก จึงได้เสนอคณะรัฐมนตรีของบประมาณสร้างอาคารใหม่ให้ทันสมัย มีห้องส่งกระจายเสียง ที่ประชาชนจะเข้าฟังหรือชมการแสดงได้ ฯลฯ ซึ่งคณะรัฐมนตรีได้รับหลักการและให้ดำเนินการต่อไปได้ และหลวงสุขุมฯ ก็ได้ให้ช่างออกแบบแปลนก่อสร้าง แต่ไม่นานนักก็ได้พ้นจากตำแหน่งอธิบดีไป เรื่องการก่อสร้างก็เป็นอันระงับไปด้วย
       งานต่างๆ ที่หลวงสุขุมฯได้ริเริ่มและได้จัดทำไปแล้วนั้นคงประจักษ์ให้เห็นว่ามีผลดี และได้เจริญงอกงามเป็นลำดับมา ความจริงเรื่องราวต่างๆที่เกี่ยวกับงานในหน้าที่ของกรมโฆษณาการที่หลวงสุขุมฯ ได้ปฏิบัติไปนั้นยังมีอีก แต่เป็นเรื่องเกี่ยวกับการเมืองเป็นส่วนใหญ่ จึงมิได้นำรายละเอียดมาลงไว้ ณ ที่นี้

อินสม ไชยชนะ ผู้รวบรวมและเรียบเรียง

กลับที่เรี่มต้น
กลับไปสารบัญ