สำเนาพระราชหัตถ์เลขาส่วนพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ถึง มหาอำมาตย์นายก เจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)

ถึง เมื่อครั้งเป็นเสนาบดีกระทรวงนครบาล   (๒)

รัตนโกสินทรศก ๑๒๘ (ร.ศ. ๑๒๘) = พ.ศ. ๒๔๕๒
รัตนโกสินทรศก ตั้งต้นจาก ๑ เมษายน

พระราชโทรเลข จากกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑ เมษายน ร.ศ. ๑๒๘
มีใจความดังต่อไปนี้:-
ถึง เจ้าพระยายมราช
เมืองปราณบุรี

โทรเลขรับแล้ว ขอบใจ คิดถึงนัก ขอให้รับพร

สยามินทร์


วันที่ ๒ เมษายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘
เจ้าพระยายมราช

เมื่อวันที่ ๑ ประชุมเลี้ยงปีใหม่ตามเคย มีความคิดถึงเจ้ามาก รู้สึกขาดไปทีเดียว ได้จับฉลากสำหรับตัวด้วยความตั้งใจว่าจะให้เจ้า พเอินจับได้นกหวีดเงินมีเข็มทิศ แต่เปิดบรรจุไม้ขีดไฟได้ มีที่ขีดอยู่ข้างข้าง เข้าทีที่เป็นผู้บัญชาการพลตระเวน จึงได้จัดนกหวีดนั้นบรรจุหีบส่งมา ขอให้รับไว้พร้อมกับคำอำนวยพรปีใหม่ ขอให้หายเจ็บไข้คืนกำลังบริบูรณดีโดยเร็วจะได้รับราชการให้เต็มตามความตั้งใจ ขอให้เจริญอายุ วรรณ ศุข พล ปฏิภาณ ทุกประการทุกเมื่อเทิญ

สยามินทร์


พระราชโทรเลข จากกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๖ เมษายน ร.ศ. ๑๒๘
มีใจความดังนี้:-
เจ้าพระยายมราช
นคร

โทรเลขรับแล้ว มีความยินดีที่ได้ทราบอาการสบาย กรุงเทพฯ มีไฟไหม้เมื่อวันที่ ๒ ตลาดบางรักษริมคลองสาทรไม่ใช่ไฟใหญ่ นอกนั้นเรียบร้อยอยู่ ได้ส่งหนังสือไปวันนี้ ๒ ฉบับ

สยามินทร์


พระราชโทรเลขจากกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑๗ เมษายน ร.ศ. ๑๒๘
มีใจความดังต่อไปนี้:-
เจ้าพระยายมราช
นครศรีธรรมราช

โทรเลขวันที่ ๑๗ รับแล้ว มีความเสียใจด้วยิ่งนัก ขอให้ระวังตัวเอง อย่าให้จับไข้ ย้ายที่เสียหาอากาศทเลจะดีกระมัง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๔ เมษายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือฉบับเล็ก ซึ่งมาช้าพร้อมกันกับฉบับใหญ่นั้นแล้ว นอกจากมีความเสียใจในเรื่องลูกตาย(๑) ได้ความตกใจเมื่อได้เห็นหนังสือพิมพ์ว่าให้เข้ามาตามหมอ เพราะมันลงปักหน้า ว่าเจ้าพระยายมราชเจ็บมาก แต่เห็นหนังสือพิมพ์เหลวไหลก็ไม่ใครจะเชื่อ มาได้ข่าวจากพระยาศรี ว่าได้รับหนังสือจากเมืองนครได้ความว่าเจ้าพระยายมราชไม่สบาย ยังรู้สึกเจ็บในปอดอยู่เสมอก็ให้นึกวิตก กลัวจะเป็นเหตุลุกลามติดต่อไป ส่วนอาการอ่อนเพลียนั้นไม่มีความวิตก เพราะอาการที่เจ็บครั้งนี้มากนักถึงจะหายแล้วจะแขงแรงทันทีไม่ได้ ขอแต่ให้รักษาปอดให้หายเป็นปรกติแล้วก็เป็นที่อุ่นใจ ราชการอันใดก็ไม่มีรุกร้น การในกรมเมืองพระยารองเมืองก็เอาใจใส่แขงแรงอยู่ ไม่มีความรำคาญใจแต่การเดินไปข้างน่ามันเดินไปไม่ได้เหมือนเจ้าพระยายมราชอยู่

การพระที่นั่งอนันตสมาคม ควรสรรเสริญพวกฝรั่งจริงๆ ดูไม่ได้มายืนชี้นิ้วสำรวยอย่างเช่นนายงานพวกเราเลย เขาทำงานยังค่ำๆ ทำจนมืดไปกับที่ เหมือนอย่างทำงานในอิตาลี ดูๆแล้วก็เป็นที่พอใจมาก ได้ชมกับมิสเตอร์อาเลกรีดูอยู่ข้างจะปลื้ม

เวลานี้ต้องงดจากที่ลงไปวัดราชาธิวาศ ๒-๓ วันจึงได้ไปครั้งหนึ่ง เพราะร้อนเต็มที ถ้าเวลาออกไปที่นาแล้วเย็นสบาย พอขากลับเลยลงไปวัดราชาธิวาศ ถึงเข้าก็เหื่อแตก ร้อนมากด้วยพื้นศิลารับแดดตวันตกไว้เต็มที่ ลมใต้พัดมาทางโบสถ์ก็บังๆ ไปแทบจะไม่มีลมเลยสักฉิวอยู่เป็นพื้นแพน่านี้ใช้ไม่ได้เลยทีเดียว แต่ที่ซึ่งออกไปทำนาสบายดีนัก เฉภาะถูกช่องลม จึงได้ออกไปอยู่ทุกวันๆ มีความคิดถึงเป็นอันมาก

สยามินทร์

(๑) บุตรีท่านเจ้าพระยายมราช


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ มิถุนายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้แก้แลเติมประกาศส่งมาแล้ว การที่เป็นเช่นนี้เป็นสันดานไทยที่เรียกว่า "แมว" เคยมีในพวกข้าหลวงในวัง พอเห็นก็วิ่งหนี ได้กริ้วจนหาย พระได้ห้ามจนหาย แต่คนทั้งปวงกรมนเรศแกไม่หัด มีคนจำพวกที่ไม่รู้ว่าจะทำอะไรมีจริง แต่ที่ตั้งใจจะให้เก๋มีมาก เช่นนั่งชันเข่ากอดเข่าลดไม่ลง ได้เคยจ้องดูจนน่าเรี่ย แต่ถ้าเตมทนก็พับเพียบหันหลังให้

ที่ชักให้รำคาญมาก เพราะฝรั่งแล้วไม่มีสักคนเดียวที่จะเฉย เว้นแต่ไม่รู้จักจริงๆ ที่นานๆ จะมีคนหนึ่ง ..........................................................................................................................
....................................................................

มีเจ๊กพวกที่เป็นชั้นเดียวกับคนไทยไม่คำนับก็แต่พวกใส่เสื้อยาวหมวกกลมบ้าง พวกที่ไว้ตัวเป็นผู้ดีบ้างเหล่านี้ประพฤติเหมือนไทย นุ่งกางเกง แลปะตาเข้าก็ก้มหน้าฤๅเมิน มันโซ๊ด ฤๅหยิ่ง ฤๅเก๋ อย่างเดียวกัน

นักเรียนไม่ว่าทหารฤๅพลเรือนดีทั้งนั้นไม่เกะกะเลย

สยามินทร์


วันที่ ๒๒ มิถุนายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘
เจ้าพระยายมราช

วันนี้ไปด้วยรถม้า มีราชองค์รักษขี่ม้าตาม ผ่านน่าโรงทหารที่คนนั่งแน่นนั้นอีก มีคนลุกขึ้นยืนสักสองคน ยกมือไหว้สัก ๔) คน นั่งพับเพียบสักสองส่วน นั่งชันเข่ากอดเข่าขัดสมาด เหยียดขาต่างๆ สัก ๘) ส่วน จึงทำให้อยากรู้ว่าคนเหล่านั้นเป็นคนชนิดใดมาแต่ไหน บางทีก็จะเป็นพลชาววังเองบ้าง

พรุ่งนี้ขอให้จัดคนไปตรวจสอบถาม ให้ได้ความว่ามีคนพวกไหน ๆ บ้าง มากน้อยเท่าใดมาบอกให้ทราบ

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๖ ก.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องประกาศการทำน้ำนั้นได้อ่านแล้ว ตามร่างที่ทำมานั้นคือ เป็นดังนี้
๑. ประกาศที่อ้างพระนามเป็นประกาศที่ฝรั่งเรียกว่าดีกรี ฤๅเราเรียกว่าพระราชบัญญัติ พระราชกฤษฎีกาอะไรต่างๆ กันไปบ้าง ที่แท้วิธีสั่งเช่นนี้เป็นอย่างฝรั่ง คือเจ้าแผ่นดินสั่งรวบยอดเหมือนบาฬี กฎเสนาบดีที่รับพระบรมราชโองการ ออกเป็นอรรถกถาเพื่อจะไม่ให้ต้องออกพระนามสั่งการเล็กๆ น้อยๆ หยุมหยิม จึงสั่งรวบยอดเสียครั้งเดียว ต่อนั้นไปเป็นแต่อ้างพระราชโองการเป็นธรรมเนียมที่ดี ใช้ทั่วไปทุกบ้านทุกเมือง จนกระทั่งถึงเมืองจีนก็ใช้ เมืองเราเคยใช้เป็นแบบอย่างมาแล้ว ข้อความที่จะควรออกอย่างไร นึกว่าอย่าคุยมากนักเลยจะดีกว่า เพราะเหตุว่าเป็นเรื่องที่ใครๆ ก็รู้อยู่โดยมากว่าเป็นประโยชน์อย่างไร แลจำเป็นอย่างไร เราก็ถูกด่าถูกแช่งมาช้านานอยู่แล้ว คลำดูบนตอก็จะเจอเอดิเตอร์หนังสือพิมพ์นั่งอยู่ปลาย ๑๐ คน จึงได้ร่างเป็นเค้าความส่งมา ให้แต่พอเรียบๆ ไม่ใช่แต่งดีแล้ว จะแก้ไขอะไรบ้างก็ได้
๒. สำนวนที่ร่างนั้นแปลจากภาษาฝรั่ง ฤๅอย่างไร มันไม่สู้จะเป็นภาษาไทยสนิท จึงเขียนลงตามที่เข้าใจ ไม่ได้เห็นต้นร่างภาษาฝรั่ง บางทีจะเดาใจความผิด ถ้าผิดตรงไหนให้แก้
๓. เติมความลงไปข้อหนึ่ง คือข้อ ๔ ซึ่งเป็นคำสั่ง ถ้าไม่มีข้อ ๔ มันจบลงไปเก้อๆ อย่างไรอยู่ ที่จริงความมุ่งหมายของพระราชบัญญัติอันนี้ก็จะสั่งข้อ ๔ เท่านั้น

เรื่องชื่อที่ถามว่าจะเรียกอะไรนั้น เห็นว่าไม่ควรจะเรียกวอเตอร์เวิค ซึ่งจะเป็นอุทกกิจ อุทกการ ไม่เพราะ ควรจะใช้วอเตอร์สัปไปล แต่ไปติดศัพท์คำสัปไปลนึกไม่ออก กำลังถามกรมสมมตอยู่ จึงลงอุทกไว้ที เพราะอ้ายคำน้ำมันไปเคราะห์ร้ายเสียอย่างไร ดูมีคนรังเกียจๆ จึงอยากจะหาคำใช้ อย่างเช่นโทรเลขไปรสนีย์

เรื่องวิธีซื้อที่ดิน ไม่ได้ตรวจทีเดียว เหตุว่าจะตรวจวิธีซื้อที่เช่นนั้น ต้องอาไศรยแบบซื้อที่รถไฟ ซื้อที่คุก ที่โรงทหาร เป็นมือขวาของนครบาลอยู่แล้ว ให้สอบมาให้เสร็จไว้ให้ที่ประชุมเขาทัก
๔. เรื่องสำมโนครัวนั้นเกี่ยวแก่อะไรๆ จิปาถะ ถ้าสำเร็จเสียได้นั้นจะเป็นประโยชน์แก่การทั้งปวงมาก
๕. ได้คิดแล้วฤๅยังว่าการจำหน่ายนี้ จะเอาเข้าในเรตเหมือนเมืองอื่นๆ เขาฤๅ ฤๅจะไขน้ำอย่างอ้ายสูบตุ้งๆ พระยาโชฎึก(๑) ข้อนั้นเป็นความสำคัญมาก ทำไมคิดเสียให้ตลอด ได้ส่งร่างทั้งปวงคืนมา กับโครงหยาบๆ พอให้เข้าใจความคิดในคำประกาศด้วยฉบับหนึ่ง

สยามินทร์

(๑) พระยาโชฎึก รัตนเสรษฐี (เถียร โชติกเสถียร)


สวนดุสิต
วันที่ ๘ กรกฎาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันนี้ว่าด้วยการที่จะต้องจัดต่อไปใน ศุขาภิบาลแสดงความวิตกวิจารอยู่บ้างนั้น ได้ทราบความคิดตลอด

การทั้งปวงเหล่านี้ ที่เป็นสำคัญจะแก้ความจงชิงจงชังเฉภาะบุคคลได้ มันมีอยู่ ๒ ทาง คือ

๑. ต้องพยายามให้คนไทยเข้าใจ เข้าใจธรรมอันหนึ่งซึ่งเรียก คอมมอนอินเตอรเรส คือประโยชน์เพื่อจะมีทั่วถึงกันไปเป็นการอาไศรยกันและกัน ลงแรงกันคนละน้อยแต่ทำการใหญ่ซึ่งถ้าสำเร็จลงอาจจะเป็นประโยชน์ได้ทั่วกันมากๆ ซึ่งคนๆ เดียวฤๅ ๔-๕ คนจะทำสำเร็จไม่ได้ ผู้ซึ่งมิได้เกี่ยวข้องอุดหนุนในการที่ทำนั้นเลย มารับประโยชน์เปล่าๆ ย่อมไม่เป็นธรรม ถึงว่าไม่เป็นโจรก็เป็นอันถือประโยชน์ของผู้อื่นเอาเป็นประโยชน์ตนโดยไม่ชอบธรรม

การที่พาให้ใจไทย ไม่เข้าใจก็ด้วยประเพณีเรื่องทำทานเอาบุญ ฤๅเอาคำเยินยอ แลด้วยความตระหนี่ของผู้ที่จะต้องให้ แกล้งทำไม่เข้าใจไม่รู้เสีย ถึงจะรู้แต่ได้เปล่าก็ยังดีเช่นนี้ เป็นต้น จึงไม่เข้าใจคอมมอนอินเตอรเรสเสียเลย การศุขาภิบาลทั่วไปเป็นการคอมมอนอินเตอรเรสแท้ กรมศุขาภิบาลเป็นแต่เถ้าแก๋จัดการให้เป็นศุขสำราญแก่ราษฎรในเขตรอันหนึ่ง ซึ่งได้กำหนดไว้ว่าจะจัดการ แลเป็นผู้เรี่ยรายประโยชน์จากคนที่ได้อาไศรยในท้องที่นั้นมาทำงานให้เป็นประโยชน์ทั่วกัน

ถ้าหากว่าเพาะให้คนไทยเข้าใจโดยหนังสือพิมพ์ ซึ่งพอใจจะอ่านอยู่เนืองๆ ให้ค่อยรู้ซึมทราบ ธรรมดาคนพวกนี้ต่างคนต่างอยากจะมีปัญญา แต่มันไม่มีความรู้ ถ้าค่อยๆขยายความรู้ให้เขาเข้าใจขึ้นแต่อย่าไปสอน เพราะธรรมดาคนไทยเป็นแมวยิ่งเรียกยิ่งเดินหนี ถ้าคลุกเข้าทิ้งไว้คงจะมากินเองฉันใด ถ้อยคำอันใดที่จะเพาะต้องให้เขาลืมๆ นึกไปว่าตรัสรู้ขึ้นมาเอง ถ้าเช่นนั้นแล้วคุยคอโก่ง ถึงใจจะนึกอย่างหนึ่งปากคงยังต้องพูดตามทางที่ถูก ด้วยหาไม่จะไม่เป็นคนมีปัญญา เพราะฉนั้นจึงเห็นว่าการแต่งถ้อยคำลงพิมพ์เป็นกำลังสำคัญของทุกๆ ประเทศที่จะช่วยนำคนมากๆ ให้คิดถูก ฝ่ายเมืองไทยเราไม่ต้องพูดถึงการแผ่นดินแผ่นทราย แต่เพียงการศุขาภิบาล เท่านี้ เชื่อว่าจะเป็นประโยชน์มากจริงๆ ถ้าไม่มีการงานมากอยากจะรับจ้างเจ้าพระยายมราช แต่งอาร์ติเคอลลงหนังสือพิมพ์ให้เนืองๆไป เชื่อว่าจะสำเร็จได้เป็นแน่ ความมุ่งร้ายหมายเกลียดเฉภาะตัวจะทุเลาลงเป็นอันมาก

อีกอย่างหนึ่งซึ่งเป็นทางที่จะแก้ไขได้ แต่มันหมิ่นเหม่อยู่กับเมืองเราอยู่สักนิด ด้วยธรรมดาการศุขภิบาลประเทศอื่นๆ เขาเลือกเอาผู้ที่จะต้องเสียเงินมากมากเข้ามาเป็นที่ปฤกษา ให้ได้ช่องแสดงความเห็นในการที่จะใช้เงินนั้นด้วย เมื่อเข้ามาประชุมพูดกันเช่นนั้น ความเห็นทั้งฝ่ายดีฝ่ายชอบคงเป็นผู้ข้างชะนะผู้ที่เห็นเชือนๆ คงมาเผยอปากไม่ขึ้นฤๅแพ้ไป ที่เขาอุกฤษจริงถึงไม่เกี่ยวแก่รัฐบาล แต่เมืองเราทำไม่ได้ถึงเช่นนั้น เหตุด้วยผู้ที่จะมาประชุมไม่มีความรู้ฤๅความคิด ถ้าถือเอาคำโว๊ตของพวกนั้น ก็จะเป็นปาลิเมนต์เมืองเปอรเซียไปนั้นอย่างหนึ่ง อีกอย่างหนึ่งคนไทยเราย่อมมีทุนรอนน้อย ผู้ที่มีทุนรอนมากเป็นคนต่างประเทศที่สุดก็จนเจ๊ก ถ้าถือเอาแบบประเทศอื่น ที่ปฤกษาในศุขาภิบาลน่าจะเป็นต่างประเทศทั้งนั้น แต่เพียงนั้นก็ไม่พอเป็นไรเพราะรัฐบาลอาจตั้งที่ปฤกษาไปเท่าใดๆ ให้โว๊ตคนต่างประเทศล่มเสมอก็ได้ เว้นแต่มันมีขัดข้องสำคัญ ที่รัฐบาลจะเลือกเอาใครที่มีความรู้พอไปโต้ฝรั่งเขาได้ ไปๆ มาๆ ก็จะไปพลอยพยักตามฝรั่งเท่านั้น การศุขาภิบาลของเราก็จะกลายเป็นอยู่ในมือฝรั่งอย่างเช่นเมืองเซี่ยงไฮ้ ข้อสำคัญขัดข้องมันมีอยู่เช่นนี้ จึงเห็นว่าเราควรจะเดินอย่างไร ให้ได้กำลังที่ปฤกษาหารืออย่างนี้ สำหรับกันปากเสียง แต่อย่าให้มีอำนาจมากลบลบเจ้าพนักงาน ให้เจ้าพนักงานมีอำนาจเต็มจัดการเป็นงานของรัฐบาล แต่อาไศรยความรู้ความเห็นของพ่อค้านายห้างผู้ใหญ่เป็นทางความคิด ที่มันจะไปทางข้างพ่อค้าที่ปฤกษาซึ่งมีอยู่ในหัวเมือง อันเจ้าพระยายมราชก็จะเคยมีมาแล้ว ขอให้ตฤกตรองดูในทางนั้น ความเห็นที่จะแก้กันคนถือเอาตัวเจ้าพระยายมราชเป็นเป้าสำหรับยิงมีอยู่ ๒ ทางดังที่ว่ามานี้

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๑ ก.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึงเจ้าพระยายมราช

คำวอเตอร์สัปไปล กรมหลวงวชิรญาณค้นมาได้ตรงดีแล้วเรียกว่าประปา มีทางที่จะคิดแก้ไขตามความเห็นกรมวชิรญาณว่าย่นให้สั้น จะเรียกว่าปรบ ฤๅ ปรบน้ำ ถ้าจะเรียกให้ยาวว่า ประปาการ ฤๅกลัวจะใกล้กับกำแพงไปเรียกประปากรรมก็ได้ ดังนี้

คำว่าปรบนั้น ท่านไม่เฉลียวว่าจะใกล้คำว่าปรก ซึ่งเป็นที่พระสงฆ์ไปอยู่กรรม คิดว่าใช้ประปาไม่ต้องกรรม ฤๅการลงไปข้างหลังให้เป็นภาษามคธ เอาการไปนำเสียข้างน่าดีกว่า ได้แก่ร่างประกาศเอาอุทกออก เติมข้อความนี้ลงแล้วในชั้นต้นนี้ต้องอธิบายหน่อยหนึ่งเหมือนนำให้รู้จัก ต่อไปไม่ต้องใช้คำอธิบายนั้น เพียงแต่คำว่าทำการประปาเท่านั้นก็พอ ได้คัดคำแปลบาฬีแลสังสกฤตสองศัพท์นี้ติดมาให้ดูด้วย

สยามินทร์


วันที่ ๒๘ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๘
เจ้าพระยายมราช

วันนี้นางเลื่อนภรรยาหลวงนายฤทธิพุด ตกอกตกใจถือสมุดราชกิจจาเข้ามาถาม ว่าการทำประปาเห็นมีกำหนดว่าจะต้องการที่ดินริมคลองสามเสนขึ้นไปจนถึงแนวถนนพายัพ ที่ๆ ตัวซื้ออยู่ในเขตรนั้น จะต้องย้ายฤๅไม่ ได้ตอบว่า ที่ซึ่งจะต้องการเป็นถนนนั้น ห่างคลองสามเสนขึ้นไป ไม่ใช่ชิดคลอง มีที่เหลือในรหว่างถนนกับคลอง ซึ่งจะทำบ้านอยู่ได้ เขาว่าถนนนั้นตัดเข้าไปในที่ของเขา แลถ้าถนนพุดตาลตัดขึ้นไปข้างเหนืออีกสายหนึ่งที่ๆ ของเขาจะตกอยู่ในสี่แยกทั้ง ๔ มุม เป็นที่ยินดีมาก ไม่มีความเดือดร้อนอะไรเลย วิตกอยู่แต่ตามที่เข้าใจ ว่าที่ฟากถนนข้างริมคลองจะต้องซื้อทำประปาเสียหมด ได้ตอบว่าไม่ใช่เช่นนั้นแน่ เขาว่ามีญาติพี่น้องหลายคนที่ได้คิดจะติดตามขึ้นมา เช่นพระไพศาลเป็นต้น ได้วางประจำที่ดินไว้แล้ว แต่ยังขัดข้องต่างๆ ที่เขาไม่ตกลงใจกันบ้าง

เมื่อได้ตอบไปเช่นนี้แล้ว เดินนึกต่อไป ว่าฤๅเจ้าพระยายมราชจะได้ไปตั้งท่าสำหรับซื้อที่ริมคลองเข้าไว้ จึงได้ตกใจกัน ดังนั้น เดี๋ยวนี้เป็นที่เข้าใจกันแล้ว ว่าที่นี้คงจะเป็นที่มีราคาดีสืบไปภายน่า ข้างฝ่ายเราก็คิดจะซื้อ แต่มิใช่จะซื้อที่นางเลื่อนที่เขาซื้อไว้แล้ว แต่หากนางเลื่อนจะรู้คิด จะคิดขยายการซื้อที่ดักถนนไว้คอยขายเอาทุนคืนทีหลังดอกกระมัง จึงเห็นว่าบอกให้เจ้าพระยายมราชรู้เค้าเงื่อนไว้เสียเห็นจะดี ถ้าเป็นที่ๆ เขาซื้อแล้วเราไม่ไปตอแยเขาอีก ฤๅถ้าเป็นที่บ้านข้าราชการจะขึ้นมาอยู่จริงๆ ได้วางประจำว่าราคากันไว้ก่อนที่เราคิดจะตัดถนน ก็ยังอยากจะยอมอนุญาตให้ซื้อขายกันได้ ข้อที่เราคิดจะป้องกันนั้น ป้องกันผู้ดักหาผลประโยชน์ไม่ต้องเสียค่าถนน อย่าง ......................................... เช่นนี้เราควรจะขัดคอไม่ให้กินได้ การทั้งนี้ขอให้คิดอ่านใช้ดิสครีชันให้ลมุนลไม การที่จะทำช้าเห็นจะไม่ได้ เพราะนักเลงหากินของเราเดี๋ยวนี้ตาไวนัก

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ สิงหาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

วันนี้เขามาบอกว่า กรมวังส่งกระดาษมาสำหรับทำบาญชีสำมะโนครัวในวัง นึกสนุกขึ้นมาว่าจะทำสำหรับพระที่นั่งอัมพรเอง ให้ไปขอรับกระดาษได้แต่แผ่นที่เขียนเป็นตัวอย่างมา ๒ แผ่น เสียดายจริงๆ ไม่มีกระดาษจะทำ กลับมาก็จะเกินเวลาเสียแล้ว ข้อที่กล่าวว่าอยู่คนเดียวนั้นเป็นแฟลตชั้นหนึ่ง เห็นจะต้องว่ากันทั้งเรือนที่จะมีจำนวนคนจดด้วย

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ สิงหาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

มีเรื่องซึ่งเป็นการสมควรแต่ไม่ใช่น่าที่จะพูด ทั้งออกจะเร่อร่าอยู่สักหน่อย ด้วยเอาธรรมเนียมเก่าเป็นที่ตั้ง แต่เห็นว่า เข้าทีจึงกระซิบ ถ้าหากว่าจะเป็นไปได้ ขออย่าให้เกี่ยวข้องแก่พระกระแสเลยให้เป็นเกิดกันขึ้นเอง
........................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
................................................................. เห็นว่าจะได้ผลดี ถึงจะปรากฏไปในคนต่างประเทศ ก็เป็นการแสดงความมั่นคงของเมืองไทยคือว่าราษฎรยินดีในทางการปกครอง ไม่ดิ้นรนเดือดร้อนเหมือนเตอร์กี เปอร์เซีย เป็นต้น เป็นการทำให้ศัตรูเราท้อใจในทางที่จะเบียดเบียฬ แต่พูดดังไม่ได้ ใครเลยจะเห็นใจว่าความคิดอันนี้เกิดขึ้นด้วยความปราถนา จะสำแดงความมั่นคงแห่งพระราชอาณาจักร จะพากันเข้าใจเสียว่า เป็นเปอเซอแนดแอกแกราสดิสเมนต์ แต่ที่จริงเจ้าพระยายมราชเอ๋ย ตัวข้าไม่ได้เย่อหยิ่งอะไรในใจว่าได้ทำอะไรวิเศษนักหนา มันยังล้าหลังอยู่กับเมืองไหนๆ เขาร้อยโยชน์แสนโยชน์ แลจะเชื่อความมั่นคงในยศศักดิ์แลที่ตั้งของบ้านเมืองก็ไม่แน่นอนอะไร ไม่ได้กำเริบเสิบสานในใจ มีแต่จะเหี่ยวเกินไปจนต้องฝืน การที่คิดเช่นนี้ก็ด้วยความปรารถนาจะเอาความพร้อมเพรียงแลความเต็มใจพอใจของราษฎรเป็นรั้วขวากรั้วหนามกันศัตรูภายนอกอย่างเดียวเท่านั้น ถ้าตรึกตรองไปก็จะเห็นใจ

สยามินทร์


เมืองราชบุรี
วันที่ ๑ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันที่ ๓๐ การที่มายังไรแจ้งอยู่ในใบบอกถึงมกุฏราชกุมารนั้นแล้ว มาตามทางขัดข้องในเรื่องการกินไม่สู้สดวกบ้าง ข้อสำคัญนั้นขาดตัวผู้ซึ่งเคยปฏิบัติใช้สรอยอยู่ใกล้ๆ กล่าวคือชายอุรุพงษ(๑) เป็นอันขาดใหญ่ไม่มีที่แก้ ให้ได้ความรำคาญแต่ครั้นเมื่อมาถึงนี่อาหาร บริบูรณ พระยาไกรเพชร์(๒) แลภรรยาเลี้ยงดูแข็งแรง เป็นคนที่ไม่คลั่งกิน หงษ สิงหโต มังกร เหลือเกินเห็นจะสบายต่อไป ความปราถนาที่มาเที่ยวครั้งนี้อยากจะตีกินสักเดือนหนึ่ง แต่ก็พเอิญต้องเลื่อนเสียถึง ๒ ครั้ง ทำให้เวลาน้อยไปมาก การเฉลิมพระชนมพรรษาไม่มีอะไรที่ต้องจัดใหม่ จึงได้เลื่อนออกไปเสียให้เต็มเหยียด กลับไปบางทีจะเข้าอยู่ในพระบรมมหาราชวังทีเดียว คงจะมีเวลาทำงานที่พระที่นั่งอัมพรไปได้จนกระทั่งถึงวันที่ ๒๒ ขอให้สังเกตุไว้

อนึ่งมีความปราถนาอีกอย่างหนึ่ง ซึ่งคิดนักคิดหนาแต่ไม่รู้ที่ว่าจะทำยังไรเลยนิ่งอยู่จนเดี๋ยวนี้นั้น คืออยากมีครัวอยู่ใกล้ๆ ที่เก็บของแล้วแลไปทำเองได้ ฤๅนั่งกินเข้าที่นั่นได้ด้วยซ้ำไปยิ่งดีครัวนั้นอยู่กับพื้นแผ่นดินลงไปก็ลำบาก ผู้คนพลุกพล่าน ถ้าอยู่ได้ชั้นบนยิ่งดีแต่ไม่เห็นท่าที่จะแก้ไขอย่างใด มีชอบกลอยู่แห่งเดียวแต่ที่ดาดฟ้าชั้นกลาง รากโคนมันก็ไม่แน่นหนา จะทำ กำมลออะไรขึ้นไปตั้งมันก็รุงรัง เดินไกลนักมันก็ไม่คอนวิเนียนประเดี๋ยวก็จะขี้เกียจเลยคิดไม่ตกอยู่จนกระทั่งเดี๋ยวนี้ นัยหนึ่งถึงคิดจะปลูกเรือนใหม่อีกหลังหนึ่ง ต่อทิมแถวนั้นไป ให้เป็นที่นั่งที่นอนได้ด้วย แต่ไปขัดข้องเสียด้วยจะโยงยังไร จึงจะมาติดกับชั้นบนได้คิดไม่เห็น จึงได้เลยค้างอยู่ ลองบ่นด้วยเจ้าพระยายมราชดูสักทีเผื่อจะนึกอะไรได้บ้าง

สยามินทร์

(๑) พระองค์เจ้าอุรุดงศ์รัชสมโภช   (๒) พระยาไกรเพชร์รัตนสงคราม (แฉ่ บุนนาค)


เมืองราชบุรี
วันที่ ๒ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันที่ ๒ แล้ว พอได้ข่าวไฟไหม้นี้ เข้าใจว่าจะไหม้ตลาดริมสพานซึ่งจะดีใจ การไหม้ตึกทำให้จอแจในการที่จะต้องเร่งให้ทันแขกเมืองมา ส่วนตึกที่ต้องไฟไหม้ครั้งนี้มันเป็นครั้งแรก ซึ่งพระคลังข้างที่ต้องเสียค่าประกันไฟตามที่ได้รับไว้ไม่ได้อินชุรัลกับกัมปนีใดๆ

เรื่องสำมโนครัวฟังดูตามที่บอกมานี้ก็ออกจะหวั่นหวาด อาจจะผิดได้เพราะคนแอบๆ อยู่แลไม่เห็น ได้คัดบาญชีเทียบสำมโนครัวเมืองอื่นขึ้นใหม่ ๒ วันมายังไม่แล้ว เมื่อแล้วเมื่อใดจึงจะได้ส่ง

สยามินทร์


เมืองราชบุรี
วันที่ ๒ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันที่ ๑ ได้ทราบแล้ว
เรื่องไฟฟ้า เมื่อก่อนน่าจะมากรมหลวงดำรงได้มาเตือนให้ทำ เพราะเหตุว่า ...........
.......................................................................................................................................................
.......................................................................... ขอให้ตรวจลิฟต์พระที่นั่งอัมพรเสียด้วย เสียบ่อยๆ เรื่องพระกำเริบฟันกันนี้ ได้เห็นในหนังสือพิมพ์ ว่ามีขึ้นที่ไหนอีกแห่งหนึ่ง น่าจะต้องปราบถึงเจ้าของวัดด้วย
ยังฟกอยู่มาก เพราะมาวันแรกเหนื่อยเกินไป เห็นจะหลายวันกว่าจะฟื้น เพราะพื้นเดิมไม่ดีอยู่ด้วย

สยามินทร์


พลับพลาบ้านโป่ง
วันที่ ๓ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

วันนี้ได้ขึ้นรถไฟไปพระประฐมเจดีย์ ได้พบสิ่งของแลหนังสือที่ส่งมาให้เขารอคอยอยู่ที่นั้น ได้รับแล้วขอบใจเป็นอันมาก

เรื่องครัวเห็นมีอยู่ทางเดียวดังเช่นที่ว่า นอกจากนั้นไม่เห็นทางที่จะทำได้ แต่ก็ยังแลไม่เห็นว่าจะให้งามได้อย่างไร ซึ่งจะให้มิสเตอร์หรูเขาคิดนั้น หวังใจอยู่ว่าจะชอบกล จะเสียอยู่อีกทางหนึ่ง ที่เฉภาะรับแดดตวันตก เวลาที่จะทำครัวแลกินเข้ามักจะเป็นเวลาบ่าย สำคัญอยู่แต่ฉันใดจะไม่บังพระที่นั่ง มีลมเป่าเข้าไปถึงมันชวนจะชักยืดออกไปข้างริมกำแพงห่างพระที่นั่ง แต่ถ้าห่างออกไปเช่นนั้นก็จะเกิดขี้เกียจไม่ออกไป ความยากมันอยู่ที่เราบังคับตัวเราเองไม่ได้แน่ทีเดียวนัก แต่ขอให้ลองคิดดู เพื่อจะแลไม่เห็นทางความคิดนั้นจะทำให้เห็นขึ้น

ได้ส่งของฝากจากพระประฐมเจดีย์มาในซองหนังสือนี้ด้วยคิดถึง ป่านนี้เห็นจะกำลังนัว

สยามินทร์


พระราชโทรเลขจากกาญจนบุรี เมื่อวันที่ ๖ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘
มีใจความดังต่อไปนี้
ถึง เจ้าพระยายมราช
กรุงเทพฯ

โทรเลขรับแล้ว ยินดีที่ได้ทราบรายงาน ฝนแถบนี้ไม่สู้มาก แต่น้ำขึ้นมาพอให้กรมการสิ้นวิตก ท่วงทีเห็นว่าจะสบายขึ้น น่าจะไม่ขาดทุนกลับไป รายรวมคนบอกที่เพ็ชรบุรี

สยามินทร์


พระราชโทรเลขจากเพ็ชรบุรี เมื่อวันที่ ๑๑ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘
มีใจความดังต่อไปนี้:-
เจ้าพระยายมราช กรุงเทพฯ

รับหนังสือ ๒ ฉบับกับโทรเลขแล้ว ยังอยากจะทายว่าราวเจ็ดแสนอยู่นั่นเอง ขอบใจที่ฝากของมาให้ มาสดวกดี จัดที่พัก สบายมาก

สยามินทร์


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๑๔ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ด้วยจดหมายวันนี้ เรื่องที่จะขอตั้งตำแหน่ง จะได้จัดการให้ตลอด

จรูญออกมาเล่าถึงเรื่องอ้ายเจ๊กอั้งยี่ฟ้องมิสเตอร์ลอซันแล กระทรวงนครบาลที่ศาลต่างประเทศ ได้ถามว่าในฟ้องหามิสเตอร์ลอซันว่าทำการส่วนตัวฤๅทำราชการ ก็ได้ความว่าฟ้องในกระบวรราชการ แต่แกล้งฟ้องในชื่อลอซัน ซ้ำจะเอากระทรวงนครบาลไปเป็นจำเลยที่ ๒ ในศาลต่างประเทศด้วย ความเช่นนี้ถ้าเป็นอย่างเก่าๆ จะบัญชาได้ง่ายที่สุด ว่าฟ้องลอซันในทางที่ทำราชการควรจะฟ้องเจ้ากรมกองตระเวร ถ้าเช่นนั้นก็เป็นอันว่าที่ศาลไทยแต่เดี๋ยวนี้ผู้พิพากษาอังกฤษเขาเห็นตามวิธีเถรตรง ว่าควรจะรับฟ้องไว้เรียกจำเลยไปให้การเสียก่อน จึงจะวินิจฉัยได้ว่าควรชำระศาลไหน ข้างเสนาบดีก็ต้องรักษาเหลี่ยม ครั้นจะบัญชาลงไปก็จะว่าอินเตอเฟียในการยัสติกผิดน่าที่เสนาบดี อาจจะดื้อดึงกันได้ จึงสั่งให้เสนอที่ประชุม แต่ข้อที่จะเรียกกระทรวงนครบาลเป็นจำเลยที่ ๒ นั้น เขาตัดไว้แล้ว แลว่าได้บอกเจ้าพระยายมราชขอให้งดการเนรเทศเจ๊กนั้นไว้ก่อน ได้ยินว่าพวกฝรั่งจะถือเอาเป็นความทดลอง เพราะฉะนั้นขอให้เจ้าพระยายมราช คิดอ่านรวังลู่ทางให้ดี ............................................................................................................................
........................................................................................................อ้ายการที่เอาจมูกคนอื่นมาหายใจนั้นมันได้ความลำบากอย่างนี้

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๘ ก.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ชายอุรุพงษ์นั้นจะต้องออปเรชั่น หมอทหารซึ่งมุ่งหมายไว้ว่าจะเรียกมาคนหนึ่งแต่ก่อนได้ความว่าไม่อยู่แล้ว จีงได้ปฤกษากับหมอไรเตอร เห็นว่าควรจะใช้ ๔ คน คือหมอไรเตอร หมอเบอเกอ หมอไฮเอด หมอปัวส์ ได้สั่งไปทางกระทรวงวังแล้วแต่พาลจะไม่ไว้ใจ กลัวเขาจะไปทางราชการโยๆ เยๆ เสีย ขอให้ช่วยติดตามหมอไฮเอดมาในเวลาพรุ่งนี้เช้า ๔ โมง จะได้ปฤกษากับหมอ ๓ คน ข้อที่เข็ดนั้น เพราะวันนี้ว่าจะเปิดประตูน้ำสำหรับให้ชายอุรุพงษ์มาก็เปล่าทั้งนั้น หาได้เปิดไม่ เหน็จเหนื่อยบอบช้ำมาก

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๑ ก.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เวลาค่ำวันนี้สวดมนต์ที่ในวังไม่สำคัญอะไร ข้าจะไปไม่ได้ขอให้มาหาได้พูดจาหารือกัน พอให้เป็นที่เพลิดเพลินใจ แลได้ประโยชน์ทางราชการบ้าง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๓ กันยายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เคยเห็นในบาญชีคนทำราชการเมืองจีน ในกองภาษีแลเจ้าท่าที่อยู่ในบังคับเซอโรเบิดฮาดว่าเป็นคนไทยสัก ๖ คน ได้เห็นเป็นการประหลาดอยู่ บัดนี้เห็นหนังสือพิมพ์ ว่าคนหนึ่งชื่ออาลีกลับเข้ามากรุงเทพฯ น่าตามตัวมาถามเรื่องราวในการที่ไปทำแลจะถามถึงกรุงเทพฯ เมื่อกระนั้นกับเดี๋ยวนี้ให้เล่าก็เห็นจะน่าฟัง ได้ตัดหนังสือพิมพ์ส่งมา ถ้าถามคำให้การได้จะดี

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๓ ก.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

อยากจะพูดด้วยเรื่องจีน ได้บอกไปให้กรมดำรงนัดพระยารัษฎา แลเจ้าพระยายมราชมาพร้อมกัน ขาดพระยารองเมืองไปคนหนึ่ง ขอให้เอาพระยารองเมืองติดเข้ามาด้วย

สยามินทร์


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๒๙ กันยายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือกับต้นไม้แลสิ่งของที่ส่งมาวันนี้นั้นแล้วขอบใจถั่วแระได้เลี้ยงกันสนุกมาก ต้นมฮอกานีที่ส่งออกมาเล็กเหลือเกิน ทั้งที่จ่ายถนนแลที่ส่งครั้งนี้ ถ้าได้ขนาดยังเช่นห่อหยวกไปปลูกในท้องนา จะค่อยเร็วกว่าสักหน่อย ไม้ปลูกถนนตามจำนวนที่ส่งมาแต่ก่อน ว่ายังขาดอีกสัก ๓๐ ถ้าจะเอาไม้ที่ส่งมาครั้งนี้จ่ายให้ปลูกถนนเสียแทน ขอต้นขนาดศอก ๑ ส่งมาให้สัก ๒๐ ต้น สำหรับที่จะปลูกในบ้านได้จะดี

การที่มาครั้งนี้ไม่ได้ไปเที่ยวแห่งใด นอกจากบ้านปืนที่ได้ซื้อไว้สำหรับจะเป็นที่พัก กำลังทำแผนที่อยู่ อากาศเมืองเพ็ชรบุรีเวลารดูนี้ เหมือนปลายรดูซัมเมอในเมืองเยอรมนี เช่น ฮอมเบิก เป็นต้น ต่างกันแต่ที่โน่นหนาวมาก ที่นี่ร้อนกว่ามาก แต่อาการกิริยาที่จะเปลี่ยนร้อนเปลี่ยนหนาวเหมือนกัน คือถ้าฝนตกลงมาวันใดในเวลาที่ฝนตกนั้นเองเย็นขึ้นโดยเร็ว พอตกดึกก็ต้องห่มผ้า ถ้าฝนไม่ตกอีกก็ค่อยๆ ร้อนไป ร้อนพอเราบ่นฝนก็ตก เวียนกันอยู่เช่นนี้ มักจะมีแดดแขงในวันที่ร้อนจัดนั้นวันเดียว พอฝนตกแล้วก็มัวๆไปอีก ๒-๓ วัน พอแดดแขงก็ฝนตก ผิดกับกรุงเทพฯ ที่ไม่มีอายชื้นๆเป็นอากาศแห้ง แต่ไม่แห้งอย่างบางปอิน บางทีจะเป็นด้วยอยุ่ในน้ำ ที่บางปอินนั้นเวลาแห้งอย่างบางปอิน บางทีจะเป็นด้วยอยู่ในน้ำ ที่บางปอินนั้นเวลาแห้งแดดแขง แลดูเป็นเปลวดีแต่ฝนตกลงมาไม่ชื้น เพ็ชรบุรีได้เปรียบบางปอินอยู่ดังนี้ การเศร้าโศกเสียใจค่อยมีเวลาลืมไปบ้าง แต่ยังนึกเนืองๆ อาการที่หกล้มยืนได้สดวกดี นานเท่าใดก็ไม่เป็นไร ก้าวไปใกล้ๆ ก็ได้แต่ถ้ามากก้าวนักยังเป็นสลักตอกอยู่ที่ต้นขากับตโพก ในเวลานี้ปลาทูตัวโตขึ้นแล้ว แต่ประดักประเดิดไม่รู้ที่จะส่งปลาสดยังไรได้นึกคิดถึงอยากจะส่งก็ไม่สำเร็จ มีราษฎรขายของตามเรือมาก ได้ซื้อขนมบางอย่างส่งเข้ามาฝาก แต่จะส่งทางกรมวังเห็นจะเป็นการใหญ่นัก จึงได้ส่งเข้ามาที่นภาพร(๑) วานให้ช่วยส่งต่อออกไป

มีความคิดถึงอยู่เนืองๆ

สยามินทร์

(๑) พระองค์เจ้านภาพร


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๑ ตุลาคม ร.ศ. ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

เวลานี้ช่างรู้สึกคิดถึงจริงๆ เพราะทราบว่าเจ้านายแลข้าราชการเขาออกมาช่วยหลายคน ต้องเฝ้าโยงเสียมาไม่ได้ เวลานี้กำลังปลาทูอร่อยนัก จะเลี้ยงกันในเวลาพรุ่งนี้

อนึ่งได้รับโทรเลขปรินเซสมารีเมืองเดนมาร์ก ซึ่งได้รับโทรเลขบอกเชิญ เพราะเขามีหนังสือเข้ามาว่าปรินซวัลดิมาจะเข้ามาอีกในรดูหนาว โทรเลขฉบับนี้บอกว่าลูกชายจะมาด้วยถึง ๓ คน คงจะต้องรับที่อุดร เพราะเราไปอยู่บ้านเขา ชนิดเดียวกันกับโยฮันอัลเบรช จะต้องจัด ที่นอนให้พอควรจะคิดล่วงหน้า แต่คงจะเป็นเด็กอยู่ ๒ คน ถ้าจะร่วมห้องกัน แต่มีฉากกั้นก็เห็น จะได้

คิดอยากจะอยู่จนกระทั่งพอเดินได้ ซึ่งเข้าใจว่าจะไม่ช้าเต็มช้าก็อาทิตย์หน้า

สยามินทร์


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๔ ตุลาคม ร.ศ. ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือส่งต้นมฮอกานีแลลูกเงาะมาให้ หนังสือไม่ได้ลงวัน ขอบใจมาก

เรื่องพระเมาเหล้ามีปรากฏในหนังสือพิมพ์ ได้ตัดส่งไปให้เจ้าพระยาวิชิต(๑) ดู การที่จะใช้อำนาจปราบปรามพระเช่นนี้ยังมีช่องที่จะทำได้ เช่นที่กินเหล้าวิวาทกับกำนัน ผู้ที่กินเหล้าแลที่วิวาทจำจะต้องให้สึกหมด ที่สุดจนเจ้าอธิการที่ไม่ได้เกี่ยวข้องอะไรเลยแต่ปกครองวัดไม่ดี ควรที่จะไล่เสีย การถูกไล่ของพระนั้น จะให้แรงก็ได้ให้เบาก็ได้ ถ้าให้แรงอย่าให้ใบสุทธิ ไม่มีที่อยู่แกก็ต้องสึก ถ้าว่าจะให้เบา ให้ใบสุทธิปล่อยให้ไปอาไศรยวัดอื่นอยู่เป็นลูกวัดอำนาจกระทรวงยังอาจจะทำได้ หากจะไม่กระดิกกระเดี้ยเองเท่านั้น

สยามินทร์

(๑) เจ้าพระยาวิชิตวงษ์วุฒิไกร (ม.ร.ว. คลี สุทัศน์)


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๔ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

ด้วยได้รับหนังสือวันที่ ๑ ที่ ๒ พร้อมกัน

เรื่องพระประพฤติเกะกะดูหนาเต็มทีเสียแล้ว การที่จะรงับเดี๋ยวนี้ลำบากกว่าแต่ก่อน เพราะต้องไปขึ้นศาล ศาลไม่ถือว่าพระผิดกับมนุษย์ธรรมดา ที่จริงพระผิดกับมนุษย์ธรรมดามาก เป็นผู้ไม่มีครอบครัวห่วงไยอะไรนัก จะเป็นยังไรก็เป็นไป แต่ที่ตรงกันข้ามนั้น ปราบปรามง่าย ที่สุด สกิดให้ถูกแผลขู่ให้กลัวไม่ต้องลงโทษหนักอะไรเลย เรื่องพระนี้มีความรำคาญใจอยู่เป็นอันมากด้วยรู้สึกอยู่ว่าขึ้นชื่อว่าพระ ย่อมสนิทสนมเหมือนมหาดเล็กฤๅชาวที่ ซึ่งไม่ได้เคยมีความรังเกียจรังกลอะไรเลย ถ้ามาประพฤติทุจริตเสียเช่นนี้ จะกลายเป็นห่างไป ทำไฉนจะชำระเสี้ยน สัตรูพระสาสนาเหล่านี้ให้สงบลงได้ ธรรมการทุกวันนี้ .................................................................
................................................................. ใจคอมันเคยอยากแต่จะใช้อำนาจอาบิเตเลรีซึ่งเคยใช้ ด้วยเชื่อว่ารงับได้จริงๆ แต่จะทำไปมันก็จะเถื่อนป่าหนัก รู้สึกใจเดี๋ยวนี้ในเรื่องพระเหมือนกรรมการเก่าๆ ที่เคยปราบปรามโจรผู้ร้ายเรียบร้อยได้ มาถูกไม่มีอำนาจว่าความแลต้องใช้ตำรวจภูธรเข้า ตำรวจภูธรไม่พอ ไม่รู้ที่จะปราบปรามยังไร

การที่นายเลิศ(๑) กับหลวงฤทธิ(๒) จะเช่าตั้งเรสเตอรองต์ที่สระประทุมนั้น ดีควรจะให้เช่า แต่ยังไม่ควรจะให้เช่าทั้งหมด ที่ทั้งหมดต้องเป็นของมิวนิซิปาลตี ให้เช่าแต่เฉภาะโรง เช่น เรสเตอรองต์ ถ้าจะมีที่ยิงเป้าก็เฉภาะโรง เราจะได้ให้คนอื่นเช่าได้อีก เช่าเข้าไปตั้งร้านขายของ ใจความนั้นมันก็แฟร์วัดเบ็ญจมบพิตร แต่หากเป็นที่ตั้งประจำอยู่เสมอ ข้อสำคัญ เรื่องร้านสุราจะต้องกวดขัน ถ้าหากว่าเป็นเวลาปรกติจะต้องไม่เปิดให้ดึก ภายหลังเวลามืดแล้ว ถ้าเป็นเวลามีงานกลางคืน ที่ต้องจัดการรักษาเป็นการพิเศษ ไม่เปิดเกิน ๕ ทุ่มฤๅ ๒ ยาม ข้อที่มีประตูปิดเปิดนั้นเป็นการจำเป็นแท้ เมื่อถึงเวลาจะปิดเมื่อใดต้องตีรฆังต้อนคนออก จะต้องมีริกุเลชันแก้ไขไปตามลำดับ ข้อสำคัญนั้นจะต้องไม่ให้มีผู้หญิงคนชั่วเข้าไปตั้งอยู่ในนั้นได้ เชิงมันจะสนุกเสียแล้ว ท้องนาตั้งแต่คลองเข้าไปจนถึงสระ ควรจะถมให้พ้นน้ำท่วม จะได้เป็นสนามสำหรับมานั่งเล่นเดินเล่นด้วย เห็นรถผ่านไปมาใกล้ ที่เช่นนั้นสนามม้าก็ไม่มี เราทำขึ้นไม่เป็นการแข่งกับสนามม้า ดินที่ จะทิ้งลางทีถ้าจะได้ดินในสระในคลองมาใช้ก็จะพอ ไม่สู้ต้องสูงนัก ถ้าน้ำมากอย่างเช่นปีกลายนี้ ไม่อัศจรรย์อะไร ใช้ปีกไม้ปีกไร่อะไรก็ได้ ปิดแอดเวอทิสเมนต์กันเลอะไปเท่านั้น

ได้พยายามจะคอยส่งปลาเข้ามาให้สักครั้งหนึ่ง แต่ฤกษ์ไม่เหมาะ เพราะรถไฟออกเช้าเต็มที ปลาไม่ทันขึ้นมา ครั้นซื้อไว้แต่กลางคืนส่งไปกว่าจะถึงก็ลุ่มเหนือหมด ปลาจัลเม็ดไม่เลวกว่าปลาทู แต่ไม่เคยได้ไปถึงบางกอกดี จากเพ็ชรบุรี ฤๅที่สุดปากน้ำก็ไม่เหมือนที่นี่

ที่ต้องการต้นมฮอกานีใหญ่หน่อยหนึ่งนั้น เพราะจะปลูกน่าเรือนด้านตวันตก ให้บังแดด ต้นใหญ่หน่อยจะได้โตเร็วๆ ต้นเล็กที่ส่งมากว่าจะโตก็ตาลอย

อาการที่หกล้มนั้น เดินได้แล้ว แต่ไม่อาจปล่อยทีเดียว เพราะอ้ายสลักที่มันค้ำอยู่น่าขากับตโพก มันยังแยงอยู่เสมอเพอิญเมื่อวานนี้ถอดถุงตีน เขาชักตีนลอยขึ้นมา พอหลุดจากถุงตีนฟาดลงกับพื้น กระเทือนขึ้นมาที่น่าขาตรงเคยกระเทือนนั้นอีก กลับแขงขัดแลรู้สึกเจ็บไปใหม่ แต่ไม่ถึงเมื่อแรก ยังเดินได้อยู่ เรื่องราวมันจะชักให้ไม่ประมาท ต้องรวังตัวอยู่เสมอเผลอเข้าเมื่อไรก็สดุ้งได้ง่ายๆ ที่แท้มันก็ต้นเหตุความงุ่มง่ามของคนแก่ เพราะแก่ต้องรวังตัวอยู่จะว่องไวไปยังไรได้ เมื่อเงื่องๆ งุยๆ เข้า แลดูมันก็ซมซาน อ้ายความซมซานเช่นนี้มันจะมาถึงตัว ตั้งปฏิธานอยู่อย่างเดียวว่า ร่างกายมันจะซมซานก็ซมซานไป แต่จะวางน้ำใจไม่ให้ซมซานไปด้วย มันจะขืนกันอยู่ฤๅไม่ยังไม่เคยสังเกตุ

สยามินทร์

(๑) พระยาภักดีนรเสรษฎ (เลิศ เศรษฐบุตร)   (๒) พระยาจงรักษนรสีห์ (ขวัญ ณ ป้อมเพ็ชร)


เพ็ชรบุรี
วันที่ ๕ ตุลาคม ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้มีโทรเลขไปสอบถามมารี(๑) ให้ประมาณว่าวัลดิมา(๒) จะมาถึงราวสักเมื่อไร ได้รับโทรเลขตอบว่าประมาณวันที่ ๒๐ ธันวาคม เพราะเช่นนั้นงานของเราต้องรัดมือ ให้อุดรแล้วเสร็จก่อนวันกำหนดนั้น เวลาน้อยแล้ว ให้ลงมือเร่งเสียทีเดียว

สยามินทร์

(๑) ปรินซ์เซสมารี   (๒) ปรินซืวัลดิมา


สวนดุสิต
วันที่ ๑๐ ต.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

จำนวนแขกที่จะมานั้นมากคนขึ้น จำจะต้องคิดกะห้องหับสำหรับตกแต่งให้แน่นอน เวลานี้วิ่งเต้นก็ยังไม่ได้ จึงได้วานบริพัตร แลจิระให้เขามาช่วยกันกะที่ นัดให้มาเวลาบ่าย ๔ โมง ขอให้เจ้าพระยายมราชมาพร้อมกันกับ ๒ คนนั้น บางทีจะต้องแต่งไปถึงราชฤทธิด้วย

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๕ ต.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

สุขุมาล(๑) แจ้งว่ามีข้อที่ควรตรวจอยู่ที่อุดรเป็นสำคัญ คือถังน้ำ ทีหลังมานี้มีน้ำใช้อยู่เพียงวันละ ๒ ชั่วโมง อีกอย่างหนึ่งนั้นเวลาไขน้ำมา ไหลรั่วตามเพดานเป็นฝนตก ท่อจะแตกหักอย่างใดอย่างหนึ่ง ข้อนี้สำคัญนัก แต่ที่ห้องสรงบนนี้ยังไม่ใคร่เป็นปรกติได้ ถ้าเวลาเจ้าฝรั่งมาอยู่มีเหตุจะเป็นที่ขายหน้าด้วยลำบากด้วย

สยามินทร์

(๑) สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี


สวนดุสิต
วันที่ ๑๗ ต.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง พระยายมราช

ได้รับหนังสือว่าด้วยการสมโภชรูป(๑) นั้นแล้ว

ไม่มีความสงไสยในความจงรักภักดีของพวกนี้ เชื่อแน่ว่าเขาจัดการได้สนุกนิ์

มีข้อที่ควรคิดอยู่อย่างเดียว แต่เพียงว่าถ้าปีแรกๆ สนุกนิ์มากนัก ปีหลังซึ่งเพียงแต่ซ้ำปีก็อาจจะชักจืดได้ ข้อสำคัญที่จะให้ยั่งยืนนั้น จะต้องเอาความนิยมต่อการสนุกนิ์ของราษฎรเป็นสำคัญอย่างเช่นเขาแห่เจ้า มีงิ้วงานปีเขาไม่จืดได้ฉันใดก็ทำนองนั้น ที่ว่านี้เทียบทางที่พวกเมืองเราเคยทำ ถ้าเทียบอย่างฝรั่งเขาก็มีกำหนดวันแต่งดอกไม้ปีละครั้ง เช่นหลอดบิกคอนสฟีล ใครๆ ก็พาดอกปริมโรสไปประดับจนเป็นกองอยู่รอบรูป การที่จะทำเป็นของราษฎร แต่เพราะเหตุที่ มิวนิสิเปอล คือเวลานี้เป็นกรมศุขาภิบาลเป็นเจ้าของสิ่งทั้งปวงซึ่งสร้างขึ้น เป็นของสาธารณชน ทั่วไป จึงต้องเป็นเฮียกง ฤๅมรรคนายก เอาเพียงเท่านั้น อย่าให้เดินไปถึงเป็นการหลวงเช่นกับ เบิกใบศรีเงินทองไปตั้ง ฤๅเครื่องนมัสการไปตั้งที่ที่ทำบุญ อย่าเกี่ยวกับกระทรวงวังเลย เช่นนั้นได้จึงจะดี

สยามินทร์

(๑) พระบรมรูปทรงม้า


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๗

ถึง เจ้าพระยายมราช

จะหาซื้อรถเจ๊กสำหรับนั่งคนเดียวสัก ๔.๕ รถได้ฤๅไม่ จะเป็นราคารถละสักเท่าใด ขอให้ช่วยสืบถามดูสักหน่อย

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๐ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

รถเจ๊กที่สั่งให้หานั้น เพื่อจะทำบุญให้ชายอุรุพงษ์ บัดนี้ได้ความว่ารถของชาย อุรุพงษ์ เป็นอันไม่ต้องซื้อแล้ว

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๔ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

วันนี้ตื่นนอนขึ้นก็นั่งดูพระที่นั่งอนันตสมาคมพลางกินเข้าพลาง เกิดปีติขึ้นมาในใจ จนถึงต้องจดหมายเตือนไปยังกรมหลวงดำรง เรื่องงานเมืองเพ็ชรบุรีเทียบงานกับพระที่นั่ง อนันตสมาคมคือตั้งแต่เวลาลงมือก่อมาจนบัดนี้ได้ ๑๑ เดือน ยังเหลืออีก ๗ เดือนจึงจะถึงกำหนดซึ่งกล่าวไว้ว่า หลังคาจะแล้วเสร็จ เว้นแต่โดมกลาง ถ้าจะคิดเทียบงานกับที่เพ็ชรบุรี พื้นแผ่นดิน แขงไม่ต้องกระทุ้งอย่างตึก แลตัวตึกนั้นถ้าจะขึ้นในร่วมพระที่นั่งอนันตสมาคมก็ก่อได้ แล้วไม่เห็นเหตุว่าทำไม ๑๘ เดือนจะไม่แล้ว แต่ความสำเร็จของพระที่นั่งอนันตสมาคม มีกงสีอันดีเป็นที่ตั้งยิ่งกว่าสิ่งอื่น อยากจะกล่าวว่าตั้งแต่เกิดมาเห็นงานโยธา ไม่เห็นแห่งใดทำได้จริงและทำได้ตามกำหนด อย่างวัดนิเวศน์ธรรมประวัติแห่งหนึ่ง พระที่นั่งอนันตสมาคมอีกแห่งหนึ่งเท่านั้น ตั้งแต่เกิดมาไม่เห็นใครเป็นกงสีดีเท่าเจ้าพระยายมราช ได้คิดการรอบคอบทั่วถึง จัดการพรักพร้อม ยังจะต้องคอยดูอยู่แต่ว่าจะข้ามโรคสำหรับบุรุษพ้นฤๅไม่ โรคคอนซัมชั่นของการงานคืออิฐปูน นับว่าเป็นข้ามล่วงได้แล้ว สำหรับบุรุษของการงานคือเหล็กแลศิลา ปวดหัวตัวร้อนคือน้ำยาทาน้ำยาเขียน ซึ่งจะหาซื้อดีตามตลาดไม่ได้ โรคเหล่านี้จะต้องคอยดูฝีมือเจ้าพระยายมราช ........................ แกซ้อมฝรั่งไว้จนให้เป็นลมอำมะพาตเสียแล้วหมดทั้งนั้น เขาไม่เคยคิดถึงของที่จะต้องการ ก่อนเวลาที่จะใช้ พอถึงเวลาที่จะใช้เมื่อใดก็ร้องว่าของติดต้องสั่ง เวลานั้นได้ฮอลิเดหยุดพักนอนเล่นเสียที ถ้าไม่คอยจับหัวเงื่อนเตือนให้ดี จะต้องหยุดงาน

ส่วนที่เทียบเพ็ชรบุรีนั้น ถ้าเผาอิฐได้ที่นั้น ก็นับว่าใกล้กว่าขนมาจากบางซื่อ ซื้อปูนราชบุรีก็ใกล้กว่าเอาเข้ามากรุงเทพฯ ทรายก็มีอยู่แล้ว ขาดอย่างเดียวแต่ไม้ เป็นการประดักประเดิดที่จะพาไปถึงเพ็ชรบุรีได้ นอกนั้นก็โรคสำหรับบุรุษแลปวดหัวตัวร้อน เพราะฉะนั้นงานที่เพ็ชรบุรีถ้าไม่แล้วใน ๑๘ เดือน ออกจะเสียๆ

สยามินทร์


ส่วนดุสิต
วันที่ ๒๕ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

จดหมายตอบเรื่องพระที่นั่งอนันตสมาคม บอกที่ควรระวังให้การดำเนินไปเสมอ ๓ อย่างนั้นถูกต้องนักหนา ตามที่ได้กล่าวไปแล้วแต่ก่อน ขาดข้อ ๒ คือแบบเลอียด ข้อ ๓ ควบคุมการจะได้นำข้อความซึ่งเจ้าพระยายมราชว่า อันนับว่าเป็นผู้เคยงานบอกให้กรมหลวงดำรงทราบ แต่อย่างไรๆ ก็ดี งานพระที่นั่งอนันตสมาคมนี้ไม่ใช่สามัญเลย ถ้าหากว่า ..................... ทำสำเร็จได้ภายใน ๑๐ ปี ให้ถอดเสียจากเจ้าแผ่นดินเอาตัวลงเขนหญ้าช้าง

ขอให้ระวังเฟโรให้มาก สันดานเป็นคนที่ฉำแฉะอยู่โดยปรกติ แลซ้ำมาอบรมฝึกฝนอยู่ในกรมโยธามาช้านาน โรคนี้มันจะเล่นงานแก เมื่อจวนแล้วนั้นเอง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๓ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้จดหมายไปเล้าโลม ......................ไว้ เพื่อจะไม่ให้แกเดินทางที่ผิดด้วยโทโษมาก ไป ได้รับหนังสือตอบดังที่ได้ส่งมาให้ดูเป็นการลับ แล้วขอให้ส่งคืน

ขอบอกความจริงใจสักหน่อยหนึ่ง ว่าเหตุใดจึงไม่ตึงตังในเรื่องนี้ เหตุด้วยรู้สึก ลอายใจว่าเมื่อ ..................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
................................................................. แต่หากไม่กลับคำแก้โดยทางหมอความจะพลอยไม่รู้เท่าไปด้วยก็ดูไม่เป็นธรรมในใจ เพราะเหตุฉะนี้จะเหนี่ยว ....................... ให้แรงเกินไปทำไม่ได้ จึงต้องตักเตือนไว้แต่ให้รักษาเกียรติยศ

โดยความเห็นๆ ว่าใครเลยจะอยากยอมแพ้ ........................... คงต้องคิดทางชนะ แต่ถ้าชนะแล้วจะทำบ้าเบเรียนดุร้ายอะไรให้เหลือเกินนั้น คงจะไม่เป็น เพราะแกก็เป็นคนมีความรู้ได้เล่าเรียนมา บางทีจะกลับเก๋ตรงกันข้าม กับที่ผู้ผิดคิดกลัว เรื่องนี้ถ้าระงับอย่างไรได้ อย่าให้เป็นการอื้ออึงถึงเป็นถ้อยความ จะเป็นการดีหนักหนา ..................... ระวังมาก เพราะได้รับคำเตือน ๒ ครั้งมาแล้ว ถ้ามีช่องที่จะเปิดให้ทำดีอาจจะทำดีได้ จึงบอกมาให้รู้เค้าเงื่อนไว้ บางทีจะมีทางไกล่เกลี่ยให้แล้วกันไปได้จะเป็นอันได้จัดการระงับเหตุ ซึ่งจะล่วงกฎหมายด้วยกันทั้ง ๒ ฝ่ายให้สงบไป

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๗ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันนี้ ส่งรายการที่ราษฎรจะสมโภชพระรูปมานั้นได้ทราบแล้วตอบช้าไปเพราะยังต้องไปสอบถามที่กรมวัง ซึ่งยังไม่ได้คิดอะไรนอกจากเอาโปรแกรมปีกลายนี้มาเขียนลงไว้ แล้วถวายเสนาบดีเขียนเส้นดินสอ ตกแทรกเลอะๆ เทอะๆ เช่นกับลเมอเรียกถนนเบญมาศ ลืมน่าพระลาน เปิดสพานคลองพญาไท ไม่ใช่มหานาค แลอะไรโคมๆ ต่างๆ ธรรมเนียมเขาต้องออกกันวันนั้นก็ถึงงาน เสด็จทอดพระเนตรโคมทางเรือก็ลงถนนซางฮี้ ยังไม่เป็นแก่นสารอะไรเข้าได้ดังนี้

เรื่องประชุมรถโมเตอรวันที่ ๑๕ บาทหมายใครทำอย่างไรไม่เห็นมีใครรู้ จะได้เตือนกรมดำรงไป วันที่ ๑๗ ออกน่าพระลานตามที่ว่าได้ สั่งไปให้ปลูกพลับพลายก กรมวังเขาจะยกพื้นทำที่นั่งข้างน่าข้างในใหญ่โตไป ที่จริงไม่จำเป็น ยกพลับพลาที่สพานมาตั้งก็แล้วกัน ได้แก้โปรแกรมแห่งเดียวแต่ที่ว่าเวียนเทียนเป็นอุตราวัตร เป็นทักษิณาวัฏ
คิดไว้ว่าจะไปเยี่ยมเยียนในหมู่คนเหล่านั้น โดยถานที่สนิทสนมแก่ราษฎร หวังว่าจะไม่มีเหตุการณ์อะไรทำนองงานวัด มีการเกะกะอยู่ก็เรื่องขึ้นกุฏิได้ยกเลิกไปไว้เป็นการจรแล้ว วันที่ ๑๗ ว่างชั่วแต่มีการเลี้ยงกลางคืน ซึ่งเกือบจะแน่ใจเสียแล้ว ว่าเห็นจะไม่ได้เลี้ยง เพราะเพ็ญอาการมาก ได้ส่งใบนัดหมายนั้นคืนมา

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๙ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

เกิดขลึกใหญ่เสียแล้ว การที่ดุ๊กโยฮันอัลเบรซขอลัดเวลาไปนั้นไม่ใช่อื่น จะแต่งงานกับเจ้าหญิงอิลิซาเบทสโตลเบิกในเดือนธันวาคม แล้วจะเข้ามาด้วย ขอให้รับ คราวนี้หมดสติ-ปัญญาวิชาความรู้เท่านี้ จะคิดอ่านประการใดช่วยกันบ้าง ยังไม่ได้ตอบโทรเลข

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๓ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

จดหมายมาด้วยเรื่องที่จะรับช่วยในงานศพชายอุรุพงษ์ ได้รับฉัตรไว้คันหนึ่งแล้ว จะให้ทำอะไรอีกก็จะทำนั้น ไม่ได้มีความสงไสยฤๅเกรงใจเลยว่าจะไม่พอใจอย่างใดในการที่จะเกณฑ์ให้ทำอะไรๆ ซึ่งรับฉัตรไว้นั้นดีแล้ว ยังมีการตกแต่งซึ่งจะคิดยังไม่ได้ในเวลานี้ ที่จะต้อง อาไศรยพวกพ้องซ้ายขวาช่วยกันคงยังมีอีกมากเมื่อมีอะไรเหมาะจะขอให้ทำภายหลัง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องย้ายมหาดเล็กนี้เป็นน่าที่กรมวังจะคิดมานานแล้ว แต่มันเป็นหินถ่วงคิดอะไรไม่ออก พเอิญก็ได้นึกขึ้นเมื่อคืนนี้ได้สั่งให้ย้ายมาอยู่พลับพลาหลังพระที่นั่งอนันตสมาคมแล้ว แต่จนป่านนี้ความคงยังไม่รู้ถึงมหาดเล็ก ด้วยสามารถแห่งหินถ่วง แต่ได้สั่งตรงไปยังเสรฐวงษ(๑) แลพระยาวรพงษแล้ว เขาคงจะจัดสำเร็จโดยเร็ว

สยามินทร์

(๑) กรมหมื่นอนุพงศ์จักพรรดิ์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องต้นไม้ขอเปลี่ยนแปลนใหม่สักที ถนนเพ็ชรบุรีจะแล้วใน ๓ เดือนก็จะลงต้นไม้ได้ ต้นมฮอกานีมีแต่เล็กๆ ใหญ่หาไม่พอ จะถ่วงเวลากันช้าไป ถ้าเอาทันเกราลงถนนซางฮี้ให้ตลอดถอนมฮอกานีไปเพ็ชรบุรี เพราะต้นยังย่อมพอขุดได้ไม่พอก็พอหาเติม ถนนซางฮี้ต้นไม้ก็โตแทนขนุนที่ตายได้ทันใจ เพ็ชรบุรีก็ได้มฮอกานีเขื่องๆ ถนนพญาไทยคงกุ้งก้ำกรามไปตามเดิม ถ้าเช่นนี้ไม่เรียกเงินค่าต้นไม้ ขอแต่ให้ช่วยขุดช่วยปลูก แลช่วยรักษาเท่านั้น

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๐ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ถ้าหากว่าเป็น ........................ จะไม่พูดเลยเป็นอันขาด เพราะถ้าพูดขึ้นคงจะว่าบ้า หน้านิ่วคิ้วขมวดต่างๆ แต่นี่เป็นเจ้าพระยายมราช เห็นดีอย่างไรก็พูดกันตามตรง

นางดารา(๑) นั้นเมื่อตามทางหัวเมือง ทุกๆเมืองเขาได้ต้อนรับให้บายศรีทำขวัญ แลมีการเล่นบางอย่างลงมาตามลำดับ แต่ครั้นเมื่อมาถึงกรุงเทพฯ จะหน้านิ่วกุดกันแจก็ไม่เห็นว่ามีประโยชน์อันใด เป็นแต่สะใจผู้ที่คิดทำเช่นนั้น ได้ปลื้มครู่เดียว ถ้าใจไม่ขี้เกียจเสียถึงขนาด ก็จะออกรำคาญได้บ้าง เพราะฉนั้นในหัวเมืองมณฑลกรุงเทพฯ นี้ไม่มีที่แวะแห่งใด จะตรงมาขึ้นแพหน้าวัดราชาธิวาศทีเดียว ถ้าหากว่าเจ้าพระยายมราชมารับที่แพ จะตกแต่งแพด้วยใบไม้ใบไล่บ้างเล็กน้อย คงจะเป็นที่ชื่นชมยินดีเป็นอันมาก นับว่าเป็นการเสมอต้นเสมอปลาย ไม่ต้องมีงานมหรศพอะไร เพราะชั่วแต่มาขึ้นท่าต้อนรับแล้วก็เข้าวังเท่านั้น หวังใจว่าเจ้าพระยายมราชจะไม่มีความรังเกียจในการที่ว่าเช่นนี้

สยามินทร์

(๑) พระราชชายาเจ้าดารารัศมี


บางปอิน
วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือ ๒ ฉบับกับลูกยี้แลลูกองุ่น ขอบใจแล้ว ซึ่งคิดจะให้ตลับมาแล ลูกหญิง(๑) ให้ดอกไม้นั้น เป็นการถูกต้องด้วยแผนโกรานิกนิยมดีแล้ว

เรือขึ้นมาคราวนี้เร็วมาก ตั้งแต่บางกอกมาถึงวัดหงษารหว่างเชียงรากใหญ่กับเชียงรากน้อย ซึ่งนับว่าเป็นกึ่งทาง ๒ ชั่วโมงหยุดกินข้าวที่นั้น แล้วออกจากนั้นมาอีก ๒ ชั่วโมงถึงบางปอินเป็นเวลาเดินเรือ ๔ ชั่วโมง กับ ๑๗ นาทีเท่านั้น ขาล่องเห็นจะไม่เต็ม ๓ ชั่วโมง เพราะฉนั้นจะแวะแห่งใดก็ป่วยการ คิดว่าจะออกจากนี่ราว ๔ โมง ฤๅ ๕ โมงไปถึงกรุงเทพฯ ราวเที่ยง ฤๅบ่ายโมง เมื่อกำหนดแน่ยังไรจะบอกเวลาถึงให้ทราบ วันนี้จะได้กะการรับแขกเมืองเสียให้สำเร็จ กรมดำรงมุ่งหมายว่านางดาราจะถึงพรุ่งนี้ จะลงเรือขึ้นไปรับสักหน่อย อากาศที่นี่สบายดี แห้งกว่าบางกอก น้ำพึ่งจะลงมือลดเมื่อวานนี้นิ้วเดียว วันนี้เห็นจะลดลงอีก

สยามินทร์

(๑) หม่อมประยูร โสณกุล ณ อยุธยา


บางปอิน
วันที่ ๒๔ พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

กำหนดจะออกจากที่นี่เช้า ๓ โมง ประมาณ ๕ โมงครึ่งเห็นจะถึงบางกอก จะไม่กินข้าวที่กลางทาง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๙ พ.ย. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

จดหมายมาด้วยเรื่อง ............... นั้นได้ทราบแล้ว เรื่องนี้เมื่อได้สั่งให้เปิดไปฟ้องศาลแล้ว ก็ได้บอกไปที่ .............. แลได้ตักเตือนให้รวัง อย่าให้เสียหนทางแลเสียเกียรติยศ................ ได้เล่าเรื่องให้ฟังเป็นไนยๆ แต่เป็นอันได้ความว่า เป็นอุบายของ ................ ซ้อนกลผู้ซึ่งถือท้ายย้ายหัว ..............................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
เพราะข้อความตามเรื่องราวนั้นไม่มีข้อฉกรรจ์อย่างหนึ่งอย่างใด ซึ่งจะถึงเป็นข้ออาญา จะมีก็แต่ เลมิดเล็กน้อยเท่านั้น จึงได้สั่งคืนไปให้ฟ้องศาล

ความเรื่องนี้มันกลับกันข้าม ...................... กระทุ้งให้คนที่หนีตกใจอย่างเดียว ฝ่ายผู้ที่หนีซึ่งไม่ควรจะมาเป็นโจทก์เพราะหนีไปสมความคิดแล้ว กลับตกายมาเป็นโจทก์ ก็ด้วยความเสี้ยมสอนนั้นอย่างหนึ่ง ความตกใจนั้นอย่างหนึ่ง การที่...................... จะอยากเป็นถ้อยความนั้นไม่อยาก ความอาไลยอาวรณ์อันใดดูไม่สู้กระไรเป็นความแค้นที่แกตรองโต้มากกว่าอย่างอื่น แต่ที่จะถึงแตกหักเข้าไปแย่งยุดฉุดคร่าไม่เห็นว่าจะเป็นเลย ยังเชื่อใจอยู่เช่นนี้ ซึ่งจะว่าให้ ................... ยอมแพ้อุบายคนนั้นว่ายาก แต่การที่มุ่งหมายว่าจะได้ว่าความ ................... ในศาลนั้นไม่จำเป็นที่จะต้องให้เป็นการประจารดังนั้น แก้ไขได้ถ้ากรมกองตระเวรอย่าเอื้อเฟื้อให้เหลือเกินนัก แต่อย่าให้เป็นข้อน่าเกลียดว่าเกรงบารมีเจ้านาย เห็นจะดีกว่าเข้าไปกุลีกุจอให้เป็นผู้ที่ถูกเขาเล่นทั้งฝ่าย หนังสือฉบับนี้เป็นความลับแต่เฉภาะตัว เพราะการสืบสวนสอดส่ายกันมันมากนักเราเป็นพัศดา จ่าเมือง จะต้องตั้งท่าให้ขึงๆไว้ อย่าปล่อยให้เล่นได้ทั้งสองข้าง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒ ธันวาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือลงวันที่ ๑ เรื่อง ........................ นั้นแล้ว ซึ่งเจ้าพระยายมราช ได้ทำไปนั้นเป็นทางที่ถูกต้องงามดีทุกอย่างแล้วความมันอิจฉากันเป็น ๒ ชั้น .........................................
................................................................................................................................................ ก็ตกอยู่ในที่ยากเป็นธรรมดา แลความลำเอียงตามปรกติก็จะมีบ้างเป็นคราวเป็นครั้ง แต่เมื่อถือเจ็บร้อนกวดขันหนักเข้า ทั้งความส่งเสริมภายนอกจึงพาให้กระจุยกระจายไป ไม่เห็นว่ามีการร้ายกาจใหญ่โตอะไรอยู่ในเรื่องนี้เลย ถ้าการจะไม่สำเร็จคืนคงดีอย่างเดิมได้ แต่ถ้าไม่ปรากฏว่าสมประสงค์ ผู้ซึ่ง .................... ถือว่าเป็นสัตรูก็น่าที่ ..................... จะพอใจ ซึ่ง .................... เป็นผู้มีความรู้ความคิด จะปล่อยให้ความหยาบคายทลุยทลายออกมานั้นคงจะไม่เป็น

สยามินทร์


บ้านปืน เพ็ชรบุรี
วันที่ ๖ ธันวาคม ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือวันที่ ๕ การที่รีบทำในเวลาเสด็จไม่อยู่นั้นดี แต่มีความเสียใจที่จะบอกข่าวว่าปรินซวัลดิมาร์นั้นเลิก เพราะเหตุที่ปรินเซสมารีตาย กลับเพียงคอลัมโบ เมื่อได้รับโทรเลขอยู่ข้างจะเป็นที่เศร้าสลดใจเป็นอันมาก เป็นเบรนดิซีส ..................................................................
......................................................................

แต่ถึงได้ข่าวดังนี้ไม่ได้หยุดหย่อนในการที่ตระเตรียมทั้งปวงเพราะเหตุที่โยฮันอาลเบรชคงมาแน่ การเพ็ชรบุรีอยู่ข้างจะประดักประเดิดยิ่งกว่าในบางกอกมาก เพราะเป็นที่ซึ่งจัดรับฝรั่งขึ้นใหม่ในที่ซึ่งไม่ได้สร้างไว้สำหรับเป็นฝรั่งเลย ผู้บัญชาการ ................. ไม่สันทัดการช่างฤๅความคิดพลิกแพลงในการจัดเรือนเลย โยธาที่ขอออกมาทำสักแต่ว่ามีมือก็ทำไป ผู้สั่งไม่มีความคิดมั่นคงลงว่าจะเอายังไรเรียกว่าไม่มีแปลนได้ สั่งแกมหารือ ผู้รับคำสั่งจะถือเอาคำสั่งมั่นนักก็ไม่ได้ จะคิดประกอบก็ไม่มีความคิดพอ พอมาถึงรุ่งขึ้นก็ต้องถูกลากขึ้นไปบนเขา มีความเสียใจ ที่ต้องให้รื้อบรรดาสิ่งซึ่งทำไว้ทั้งหมดไม่มีเหลือเลย ตู้เก่าที่ไปเปิดออกก็ต้องให้กลับกั้นเข้าอย่างเดิม เลยเป็นไม่ได้ทำงานอะไรนั่งเขียนแผนที่จนค่ำก็กลับ บนเขาหนาวเต็มทีเป็นหวัดไป

เรื่องครัวฝรั่งนั้น ได้ปฤกษากันกับจีระเป็นที่อึดอัดใจเป็นอันมาก เห็นว่า ............... เขลาไม่พอที่จะทำการกับฝรั่งได้ แกยึด ................... เป็นหลักด้วย อะไรก็จะฟังรับสั่งกะบันไป ................ ก็อมดากตบันเข้าไว้ อ้าปากกลัวดากตบันจะตก กลืนน้ำลายกลัวดากตบันจะหลุดลงไปในคอ อมปุ่ยนิ่งอยู่เช่นนั้น วันซืนนี้ก็เกือบจะเกิดความ หากว่าจีระแลหลวงภูวนารถ(๑) จ่ายตลาด บัดนี้ได้มอบน่าที่ครัวฝรั่งนี้ให้เวรศักดิ พระยาบุรุศย์เป็นผู้จัดการสิทธขาดรับคำแนะนำจากรพี แลจีระ เห็นจะเป็นที่เรียบร้อยไปได้

เดี๋ยวนี้กฤติกาต่างๆ ได้ออกอยู่เสมอ แต่ออกเป็นพระราชโองการตรงๆไม่อาไศรย กรมวัง ฉบับใหญ่ที่เขียนไปให้ตั้ง ๑๔, ๑๕ ข้อ ประมาณสัก ๑๕ วันมาแล้ว กรมวังเอาอมไว้จนเดี๋ยวนี้ว่าจะแต่งใหม่

มานี่เกิดไม่สบายอย่างเดียวเรื่องท้องผูกนัก วันแรกออกมามาลองกับข้าวที่พระ- ประฐม นั่นเป็นเหตุให้ท้องไม่สบาย เพราะเป็นกับข้าวฝรั่งทำด้วยน้ำมันหมูทั้งนั้นแขงปังๆ กลืนไม่ใคร่จะลงๆ ไปก็ไม่ละลาย จึงได้คิดจัดบาสเก็ตให้ฝรั่งทำ คิดถึงใครๆกล่าวคือเจ้าพระยายมราช พระยามหาเทพ พระยาวรพงษ หลวงนายศักดิ หลวงสฤษดิ(๒) พวกลูกมือร่วมงานที่ใกล้เคียงเคย ทำด้วยกัน มาที่นี่มีคนใช้มาก แต่ผู้รู้จักงานน้อย ต่างหูต่างตาไม่ใคร่ได้อึดอัด

สยามินทร์

(๑) พระยาอนุภาพไตรภพ (จำรัส เทพหัสดิน ณ อยุธยา)   (๒) พระยาประชากรกิจวิจารณ์ (โอ อมาตยกุล)


สวนดุสิต
วันที่ ๙ ธันวาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

จดหมายมาด้วยเรื่องเรียกเฟโรช่างเขียนเข้ามานั้นดูเป็นการจำเป็น เว้นไว้แต่จะอธิบายกันในนี้ได้ดังเช่นที่ถามไปนั้น

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๐ ธ.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

น่ารำคาญเสียจริงๆ ซึ่งจะต้องใช้คนข้ามเส้น แต่เป็นการจำเป็นเพราะเหตุที่กรมหลวงนเรศไม่อยู่เวลานี้ พระยาเสถียร(๑) แกก็พูดฝรั่งไม่ได้ พระยาวรพงษ์ก็พูดฝรั่งไม่ได้ เกรงถ่อจะไม่ถึงน้ำด้วยเหตุที่เป็นเวลาจวน จึงอยากขอให้เจ้าพระยายมราชช่วยพูดแทนเพียงพอกรมหลวงนเรศลงมาถึงก็เอาเถิด ข้อความนั้นดังนี้

ที่เรือนด้านข้างถนนลงคลองตรงขึ้นมาคาบมุมเรือนอยู่นั้นเป็นเรื่องที่คิดค้าง คิดไว้อย่างหนึ่งแล้วกลับใจอย่างหนึ่ง แต่ไม่ได้บอกความกลับใจนั้นให้ช่างรู้ ต่อเมื่อเสร็จจึงแลเห็น เดี๋ยวนี้ก็ปรากฏว่าเคอะสักเพียงใด แต่เป็นเวลาที่ควรจะเศกคาถา "โอมไม่ทันเสียแล้ว เป็นทอดธุระกันได้

แต่สันดานมันเกิดมาชาติหนึ่งให้รู้สึกความรำคาญ อ้ายขยอกแขยกขาดๆ ค้างๆ เช่นนี้ทนไม่ได้เสียเลย ไปเห็นเข้าเมื่อไรก็ให้เกิดความรำคาญใจไม่สบายเป็นที่ตั้งแห่งโรคภัยไข้เจ็บจึงลองตกายดูที จะแก้อย่างไรได้บ้าง มิสเตอร์อาเลกรีแลมิสเตอร์หรูรับว่าจะลองคิดแก้ แต่ไม่ยักคิดเห็นว่าเขาจะแก้ได้

ความปราถนาที่ทำถนนให้ตรงเผงมาใส่เรือนนี้ ได้พูดกว่า ๑๐ หน ว่าต้องการจะนั่งสูบบุหรี่ ฤๅอ่านหนังสือเล่นที่ตรงช่องถนนนั้น สพานน้ำที่ริมคลองจะทำอย่างไรให้เป็นยอดแหลมๆ เป็นกระโจมอยู่ปลายเปอร์สเปคติฟ ถ้าเวลาจะลงไปเดินเล่นคนเดียวด้านหลังก็ลงไปได้ ให้แลเห็นเป็นที่เงียบซึ้ง เพราะพื้นดินแผ่นที่ต่อในระหว่างถนนข้างเรือนแลถนนหลังเรือนอาจจะปลูกต้นไม้ปิดเสียให้ครึ้ม แลไปข้างหลังก็เปลี่ยวเงียบเป็นที่เย็นใจสบาย ความคิดอันนี้เป็นที่เข้าใจกันชัดเจน แต่พูดแล้วก็ทิ้งหายอยู่ที่ตรงนั้น ไม่มีพรรคผลอะไรเลย จึงได้คาราคาซังเกิดขึ้นดังนี้

ทางที่จะแก้นั้นฤๅจะต่อเป็นชานดาดฟ้ายื่นออกไปให้ไปนั่งเล่นได้ ถ้าหากว่าจะเป็นหลังคาตัดก็ยอม แต่มันก็เข้ายาก ซึ่งจะต่อแต่กระใดออกจากกระใดเดินเลี้ยวลงข้างๆ ฤๅตรงลงไปคงยังไม่หายเคอะอยู่นั่นเอง ถ้าต่อเป็นนอกชานบางทีจะไปได้ดอกกระมัง ความคิดที่ช่างเขาจะคิดแก้คงแก้กระใดเท่านั้น ถ้าให้เขารู้เสียว่าอาจจะเป็นนอกชานก็ใช้ได้ บางทีความคิดจะค่อยกว้างขวางขึ้น นอกชานนั้นจะใช้ทั้งชั้นบนชั้นล่างอย่างเช่นเฉลียงข้างห้องแป๊ะเต๋งดังนี้ก็ได้ เปรียบเหมือนถนนนั้นมาตรงเขาที่เลี้ยงปลาเงินปลาทอง ชนเผงเข้ากับนอกชานชั้นล่าง คราวนี้กระใดที่จะลงไปนอกชานชั้นล่างจะเลี้ยวออกจากกระใดเดิมก็ได้ไม่ขัดข้องอะไร ชั้นบนเป็นนอกชานไม่มีกระใด อย่างเดียวกับเฉลียงห้องแป๊ะเต๋งนี้ ถ้ายังไม่เข้าใจพรุ่งนี้เวลาเย็นขอให้ไปฟัง จะอธิบายให้ช่างฟังเองก็ได้ เว้นแต่อย่าถือเอาเป็นว่าตกลงจะแก้เช่นนี้ แล้วแลหยุดความคิดที่เขาจะคิด เพราะบางทีเขาจะคิดได้ดีกว่า

สยามินทร์

(๑) พระยาเสถียรฐาปนกิจ (ชม ชมธวัช)


สวนดุสิต
วันที่ ๑๕ ธ.ค. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องรถยนต์ทับคนตายหนาหูเต็มทีแล้ว จะคิดอ่านอย่างไรนิ่งอยู่เห็นจะไม่สู้ดี ฝรั่งขับโฮกฮากเต็มที วันนี้ก็พบ จะทำอย่างไร

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ ธันวาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องเรือนการ์ดตามที่บอกวันนี้ หนักปากไปหน่อยไม่ได้ทักตามที่ว่าไม่สู้จะเข้าใจชัด ว่ายาวสั้นเพียงเท่าใด ถ้าหากว่าเรือนราชองครักษ์ยาวหมดที่ข้างถนนในสวน การ์ดออกไปอยู่ริมคูเช่นนั้นไม่เข้าที เพราะเวลาเสด็จผ่าน ไม่มีที่จะวิ่งตึงตังออกมาคำนับ ด้วยติดเรือนราชองครักษ์ ถ้าหากว่าราชองครักษ์อยู่ริมคูข้างถนนนอกได้ทางลมสบาย แล้วราชองครักษ์อาจเดินผ่านที่การ์ด อยู่ได้ การ์ดนั้นเองจะเป็นผู้บอกราชองครักษ์ว่าเสด็จไปไหน ฤๅใครไปใครมา ราชองครักษ์แกนอน การ์ดไม่นอนถ้าหากว่ามานอนขวางน่าการ์ดอยู่เสีย การ์ดก็จะไม่แลเห็นอะไรทางที่จะไกลออกไปก็ไม่กี่วา เห็นว่าองครักษ์อยู่นอกการ์ดอยู่ในดีกว่า

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ ธันวาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

ถึง เจ้าพระยายมราช

เรื่องปลาทูติ๊ฟพินลงในหนังสือฟรีเปรสมันออกจะเคาะๆ ว่าเจ้าพระยายมราชเลี้ยงทูตอังกฤษเมื่อปีกลายนี้ ได้ตัดหนังสือนั้นส่งมาให้ดู ทีจะมีผู้อยาก ที่จริงมันก็เป็นทางดีอยู่บ้าง แต่มันต้องทำได้ดี ให้เหมาะกาลเหมาะสมัยเหมาะบุคคล ถ้าลงเป็นเลี้ยงพวกดิโปลมาติกมันจะกลับกลายเป็นสร่ายตีนหาเสี้ยนบุญคุณก็ไม่ได้มันจะมีแต่ความร้อนใจในเวลาที่บกพร่องอะไรลงเห็นเข้าก็ตัดมาให้เช่นนั้นเอง เวลานี้กำลังคลั่งอยู่ พบกันจึงจะเล่าให้ฟัง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๙ ธันวาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องเรือนราชองค์รักษนั้น ยังนึกอยากจะแก้ไข แต่ครั้นจะเขียนหนังสือมันยืดยาวจะเข้าใจกันยาก ไว้พูดกันเวลาพรุ่งนี้

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๘ มกราคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

มีความกำเริบด้วยการที่ทำแล้วๆ เร็ว มาคิดถึงครัวเครื่องฝรั่งที่ทำอยู่เดี๋ยวนี้ ได้ตั้งทำอยู่ในเรือนพนักงานแลครัวของสุขุมาล ส่วนห้องเครื่องฝรั่งจริงๆ ยังไม่มี ถ้าทำยืดยาวไปเช่นนี้ พระที่นั่งอุดรจะต้องทิ้งร้าง ผู้หญิงจะมาอยู่ไม่ได้ ห้องเครื่องฝรั่งใช่ว่าจะเลิกได้ โดยว่าจะไม่กินก็ยังต้องเลี้ยงแขกเมือง เห็นว่าควรจะเริ่มคิดแบบอย่างขึ้นไว้เสียทีเดียว ต่อจากเรือนแถวมหาดเล็กข้างใต้ไปจนจดกำแพง ความต้องการนั้นเป็น ๒ อย่างๆหนึ่งห้องเครื่อง อย่างหนึ่งที่ทำงาน เป็นการช่างเชียวอะไรต่างๆ ที่ควรจะเรียกว่าเวิคชอป การที่จะปลูกสร้างเหล่านี้เป็นพวกชั้นเดียวทั้งนั้น แลไม่ต้องทำฝีมือวิจิตรพิศดารอะไรเกลี้ยงๆ คงจะแล้วสำเร็จได้โดยง่าย เป็นแต่งานมากไม่ใช่น้อย ถ้าคิดอย่างเสียให้เสร็จ พอเจ้าฝรั่งไปแล้ว ให้ได้ลงมือทำทีเดียวจะดี

ความต้องการเดิมอยากมีครัวข้างในหลังหนึ่ง แลอยากมีที่เลี้ยงให้กว้างกว่าห้องทอง แต่บัดนี้ก็เห็นเป็นไม่ต้องการ ถ้าพระที่นั่งอนันตสมาคมแล้ว เลี้ยงเกิน ๒๔ คนขึ้นไปต้องไปเลี้ยงอนันตสมาคม ถ้าน้อยกว่า ๒๔ คนเลี้ยงห้องทอง จะทำที่เลี้ยงขึ้นใหม่ป่วยการเปล่าๆ แลงานก็จะแล้วไล่ๆกันไปกับพระที่นั่งอนันตสมาคม ไม่มีประโยชน์เท่าใดเปลืองมาก จึงเห็นว่าคิดทำครัวต่ำๆ แต่ให้มีเตารามบริบูรณหมดจด อวดแขกเมืองได้ดีกว่า ส่วนการที่จะเลี้ยงที่พระที่นั่งอนันตสมาคมจะต้องมีตอนใดตอนหนึ่งเป็นครัวในชั้นต่ำ สำหรับอุ่นแลเก็บของเย็นส่วนการที่จะต้องปิ้งย่างใหญ่ๆ ใช้ที่เตาห้องเครื่องได้ ควรจะคิดเสียให้ตลอดถึงการที่จะแยกไปเลี้ยงที่พระที่นั่งอนันตสมาคมด้วยห้องเครื่องนี้ควรจะให้เปิดประตูเดินเข้าออกได้ทางถนนใบพร ที่มีประตูอยู่แล้วเดี๋ยวนี้ ไม่ต้องเดินร่องแร่งไปออกประตูกวาง ฤๅไปออกประตูหงษ์มังกร ขอให้ช่วยคิดอ่านเป็นเจ้าของความคิดให้ตลอด ส่วนการที่จะทำนั้น ถ้าหากว่าจะทำกับพระที่นั่งอนันตสมาคมได้ เป็นบริวารของอนันตสมาคมก็ดี ถ้าหากว่าจะหนักแรงมาก จะแบ่งให้พระยาวรพงษ์ทำก็ได้

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ มกราคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

จดหมายรับมาด้วยเรื่องจะทำครัวนั้นขอบใจนักหนา ขออย่าให้ท้อถอยว่าจะดีฤๅใหญ่โตเกินไป เพราะอ้ายเรื่องธรรมเนียมฝรั่งๆ ของเราที่จะถอยหลังเข้าคลองไม่มี มันมีแต่จะหนักไปข้างน่า ถ้าลดหย่อนไว้ให้บกพร่องเพียงเช่นนั้นก็ได้ เท่านี้ก็พอจะเสียใจภายหลัง แล้วจะซ้ำอึดอัดกลับตัวยาก

นึกวิตกอย่างเดียวแต่อ้ายคนครัวเดี๋ยวนี้จะกำเริบใหญ่เสียแล้ว เวลาเลี้ยงวันนี้ ทูต ฝรั่งเศษพูดว่า ควรจะได้ตราเอคโคลคือเป็นอินสติตูชันฝรั่งเศษ ซึ่งจำไม่ได้ ถ้าหากว่าทรงเห็นด้วยจะมีหนังสือไป เราจะไม่เห็นด้วยอย่างไรได้ ตราก็ของเขาคนก็ของเขาๆ ให้เนื่องในการที่มารับการของเรา ก็ต้องพลอยเห็นดีเข้าไปด้วย นี่พอได้ของตัวก็เล่นเรา มันจะฟุ้งซ่านกันเสียที่ข้อนี้นึกวิตกอยู่

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๙ มกราคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

แค้นอีพวกปากบอน แลแค้นอ้ายเอดิเตอหัวฬาจริงๆ คำสั่งสำหรับในวัง เรื่องห้ามคนเดินที่ไม่เกี่ยวข้องกับคนข้างน่าเลยมาคโมยเอาไปลงพิมพ์ โดยมันนึกอะไรไม่ออกเห็นอะไรเป็นหนังสือเขียนลงแล้วเป็นลงพิมพ์ได้หมด อยากรู้ว่ามันได้ไปจากไหน ขอให้ดูหนังสือเดลิเมล ภาษาไทย

อนึ่งนายทหารฝรั่งเศษนั้น ไม่ได้อยู่บ้านทูต เขาจัดให้ไปอยู่เรือนถนนสุรวงษ ขอให้โปลิศรวังรไว อย่าให้มันเกิดตัดช่องย่องเบาอะไรจะขายหน้าพวกไส้ง่อน

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๑ มกราคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

การกริ้วหนังสือพิมพ์ภาษาไทยนั้น กริ้วด้วยความสังเวชมากกว่ากริ้วว่าอุกอาจ เมื่อคืนนี้เองหนังสือฉบับเดียวกันลงว่า จะฉลองพระปรางค์วัดอรุณ ซึ่งสร้างเมื่อรัชชกาลที่ ๒ เกณฑ์ให้ข้าราชการทำสำรับเลี้ยงคนละองค์ แลให้ถวายของพระองค์เจ้าแม้นเขียน ทีท่านจะเกี่ยวๆอะไรแก่วัดนี้มาตั้งแต่รัชชกาลที่ ๒ ..........................................................................................................
ซึ่งคิดจะปกครองนั้นดี มันควรจะยิ่งกว่าปกครองต้องแนะนำได้ด้วย

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ มกราคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

การงานอะไรมันเรียบร้อยดีหมดทุกอย่าง ร้อนใจอยู่แต่อ้ายเจ้าบ้าเที่ยววิ่งตามถนน อ้ายเจ้าหลานๆ ก็พากันเกรงใจเสียเอาไว้ไม่ใคร่อยู่ ยิ่งนายทหารจะเหนี่ยวรั้งไม่อยู่เลย วันนี้หลุดออกไปพญาไทถึง ๒ ทอด ทำทุเรศทุรัง ให้นึกวิตกกลัวจะหลุดเข้ามาทางงานวัดนี่อีก วันนี้เจ้าฝรั่ง(๑) ก็จะไป กำลังต้องการนักที่จะพบเจ้าฝรั่งอยู่ด้วย ถ้าแหวกแอ๋อ๋าเข้ามาที่ตรงแห่งไรจะร้ายมาก ขอให้เจ้าพระยายมราชแลเจ้านายพี่น้อง แลข้าราชการที่ควรจะกระซิบกระซาบไว้ใจกันได้ ช่วยสอดส่ายคอยดูอยู่ ถ้าเหนว่าหลุดเข้าไปให้คิดอ่านเอาไปเสียทางอื่นให้ได้ โดยล่อก็ตาม ขู่ก็ตามได้ให้ไปบอกแล้วว่าขืนเที่ยวยุ่มย่ามจะให้ลั่นกุญแจบ้าน แต่เอานิยายไม่ได้ เพราะไม่มีสติรับเดี๋ยวนั้นก็ลืมเดี๋ยวนั้น ขอให้ช่วยสงเคราะห์ให้จงมาก รู้สึกเหมือนอะไรมันผ่าแล่งอยู่ในหัวใจชอกช้ำเต็มที่

สยามินทร์

(๑) ดุ๊กโยฮันอัลเบรชแห่งบรันสวิก ซึ่งเข้ามาเยี่ยมกรุงสยาม


สวนดุสิต
วันที่ ๗ กุมภาพันธ์ ร.ศ. ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ซึ่งคิดจะอยู่รักษากรุงในเวลานี้ดีแล้ว เพราะเป็นเวลาตรุสจีน ให้อยู่เถิด

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๑๔ กุมภาพันธ์ รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับข่าวตลับได้บุตรีสมความปราถนาและเฉภาะประจวบกับกฤษถวายพุทธาภิเศก พระไชยพลรัตนนวรัฐด้วยนั้น นับว่าเป็นสวัสดิมงคล มีความยินดีด้วยเป็นอันมาก จึงขอตั้งชื่อ ตามศุภนิมิตรมงคล ให้ชื่อ "ประจวบ"

ขอให้เจริญ อายุ วรรณ ศุข พล ปฏิภาณธนสารสมบัติสวัสดิมงคลทุกประการ เทิญฯ

ได้ส่งเสมาทองคำกับด้ายสายสิญมาให้ผูกมือด้วย

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๕ ก.พ. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

วันจันทรเวลาเย็นจะได้ไปดูพระที่นั่ง

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๘ ก.พ. รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

จดหมายมาเรื่องข้าราชการในกระทรวงนครบาล ๘ นาย รับช่วยราชวัตรในการศพชายอุรุพงษ์นั้น มีความขอบใจเป็นอันมากขอให้บอกให้ทราบ

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๕ มินาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องโปลิศล่อลวง แย่งชิงเงินนั้นร้ายกาจน่าเกลียดแก่กรมกองตระเวรมาก แต่ที่จับได้เสียทันทีนั้นดีนัก จะกลับพาให้เห็นการปกครองดีขึ้น ทั้งในโปลิศแลผู้อื่น

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๕ มีนาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

เรื่องมหาเปลื้องนั้นเป็นการยาก แต่รูปความน่าจะเป็นเรื่องผู้หญิงนั้นแน่ แต่ความ มุ่งหมายของมหาเปลื้องที่แนะนำลุงนั้นจะลึกตื้นเพียงใดประมาณไม่ได้ แต่ข้างฝ่ายผู้ชายที่มาขอผู้หญิงไม่ได้คงต้องเข้าใจว่ามหาเปลื้องปรารถนาอย่างใดอย่างหนึ่ง ดูก็เป็นเค้าเงื่อนอยู่

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๔ มีนาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

ได้รับหนังสือกรมหลวงเทววงษ์ บอกข่าวเรื่องไปชิมลางเก็บเงินคนในบังคับต่างประเทศ ได้ส่งต้นหนังสือมาให้ดู แล้วขอให้ส่งกลับ

สยามินทร์


สวนดุสิต
วันที่ ๒๕ มีนาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘

เจ้าพระยายมราช

โค้งต้นไม้เลื้อยที่จะจ้างบางกอกด๊อคทำนั้นให้ทำเถิด

สยามินทร์